پيشگفته‌اى از قرآن محقق مى‌شود، هم چنان كه خداى تعالى در اين مورد فرموده:(وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ) و آن مائيم كه تاويل قرآن را مى‌دانيم .

مؤلف: اين روايتى كه در ضمن حديث بالا از تفسير عياشى از فضيل بن يسار نقل كرديم، همان مطلبى را افاده مى‌كند كه اهل سنت از رسول خدا 6 با عباراتى مختلف نقل كرده‌اند و دو تا از آن عبارات را تفسير صافى‌[1] نقل كرده است.

يكى اينكه رسول خدا 6 فرمود: قرآن ظاهر و باطنى و حدى و مطلعى دارد ، و در جمله دوم فرمود: قرآن ظاهر و باطنى دارد، باطنش هم باطنى دارد تا هفت باطن .

و اينكه فرمود: بعضى از آن معانى رخ داده و بعضى بعدا رخ مى‌دهد ظهور در اين دارد كه ضمير در آن به قرآن برگردد، از اين جهت كه مشتمل بر تنزيل و تاويل است.

[انواع انطباق كليات قرآن بر مصاديق‌]

و بنا بر اين جمله و قرآن با گردش خورشيد و ماه جريان دارد نيز شامل تنزيل و تاويل هر دو مى‌شود، و در مورد تنزيل با مساله جرى (كه در لسان اخبار اصطلاحى است براى تطبيق كليات قرآن با مصاديقى كه پيش مى‌آيد) منطبق مى‌شود نظير انطباقى كه آيه شريفه:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ)[2] بر همه طوائف مؤمنين دارد، چه مؤمنين در عصر نزول آيه، و چه آنها كه در اعصار بعد مى‌آيند، كه اين خود نوعى از انطباق است و نوع ديگرش كه دقيق‌تر از آنست، انطباق آيات جهاد بر جهاد نفس، و انطباق آيات منافقين بر فاسقان از مؤمنين است.

و نوع سوم آن، كه باز از نوع دوم دقيق‌تر است انطباق آيات منافقين و آيات مربوط به گنه‌كاران، بر اهل مراقبت و اهل ذكر و حضور قلب است، كه اگر احيانا در مراقبت و ذكر و حضورشان كوتاهى و يا سهل‌انگارى كنند در حقيقت نوعى نفاق و گناه مرتكب شده‌اند.

و نوع چهارم كه از همه انواع انطباق دقيق‌تر است، انطباق همان آيات منافقين و مذنبين است بر اهل مراقبت و ذكر و حضور، در قصور ذاتيشان از اداى حق ربوبيت.

در اينجا دو نكته روشن شد يكى اينكه معانى قرآن كريم داراى مراتبى است كه بر حسب اختلاف مراتب و مقامات صاحبان آن معانى‌اش مختلف مى‌شود، و لذا مى‌بينيم دانشمندان اهل بحث، از مقامات اهل ايمان و ولايت. و از معانى اين عناوين مراتبى ذكر

[1] صافى ج 1 ص 18.

[2] سوره توبه آيه 120.