و هر مقتول دارد نقل خوانده شده، در حقيقت استعاره‌اى است در استعاره نخست به استعاره اثر طاعت را طاعت خوانده، و سپس محو چيزى و اثبات چيزى ديگر را نقل ناميده، و ما اگر اين پاسخ را كه غزالى داده در همه احكامى كه براى اعمال شمرديم جارى كنيم بايد همه آنها را مجاز بدانيم در حالى كه خواننده عزيز توجه فرمود، كه گفتيم خداى سبحان اين احكام را بر طبق نظريه عقل عملى و اجتماعى مقرر كرده، و احكام خود را بر اساس آن نظريه‌ها تاسيس نموده، آنچه را كه عقل مصالح بداند مصالح دانسته، آنچه را مفاسد بشمارد مفاسد دانسته، و شكى نيست كه اين احكام عقلى كه از عقل صادر مى‌شود به اعتقاد حقيقت صادر مى‌شود نه مجاز، و بهمين حساب قاتل را به جرم مقتول مؤاخذه نموده، و مقتول و يا ورثه او را به پاداش حسنات قاتل پاداش و هديه مى‌دهد، و همچنين معاملاتى ديگر نظير اينكه ناشى از اين اعتقاد است، كه جرم او عين جرم اين، و حسنه اين عين حسنه او است و همچنين.

اين وضع احكام نامبرده است در ظرف اجتماع، كه موطن احكام عقلى عملى است: و اما بالنسبه به غير اين ظرف يعنى در ظرف حقايق، البته بايد گفت: تمامى اين احكام مجازند، مگر اينكه پاى تحليل عقلى پيش آيد، به اين معنا كه اين مفاهيم از آنجا كه مفاهيمى اعتباريه هستند كه از حقايق گرفته شده‌اند و به مجاز و ادعا جزء مصاديق آن حقايق شمرده شدند لا جرم همه آنها با مقايسه با آن حقايق ماخوذه مجازهايى خواهند بود. (دقت فرمائيد)

[محفوظ بودن اعمال و تجسم آنها]

يكى ديگر از احكام اعمال اين است كه به حكم آيات زير اعمال بندگان محفوظ و نوشته شده است، و روزى مجسم خواهد شد(يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً، وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً)[1](وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ، وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً)[2](وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ، وَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ)[3](لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ، فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)[4] و ما در سابق‌

[1] روزى كه هر انسانى آنچه كار نيك كرده حاضر شده مى‌يابد و همچنين هر كار زشتى كه مرتكب شده، آرزو مى‌كند اى كاش بين او و آن عمل زشت فاصله‌اى دور بود. سوره آل عمران آيه 3

[2] هر انسانى پرونده اعمالش را همراه او كرده‌ايم، و چون روز قيامت شود برايش كتابى در مى‌آوريم كه آن را باز و گويا مى‌بيند. سوره اسرا آيه 13

[3] ما آنچه را كه كرده‌اند مى‌نويسيم آثارشان را هم خواهيم نوشت و هر چيزى را در كتابى آشكار شمرده‌ايم. سوره يس آيه 12

[4] تو از امروزت در غفلت بودى، ما پرده غفلتت را كنار زديم اينك ديدگانت امروز خيره و تيزبين شده است. سوره ق آيه 22