نامش را قساوت و ظلمت گذاشت، و با انوار طاعات مناسبت و ارتباط قلب با عالم نور و معرفت و شهود معنوى مستحكم مى‌شود، و به خاطر تاريكى‌ها و قساوت استعداد قلب براى دورى و حجاب بيشتر مى‌شود، و ميان طاعات و معاصى تعاقب و تضاد است، هم چنان كه خود قرآن فرموده:(إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ)[1] و رسول خدا ص فرموده: (اتبع السيئة الحسنة تمحها، دنبال گناه حسنه‌اى بجاى آر تا آن را محو كنى)، و نام آثار سوء گناهان اثم است، پس آثام آثار حاصله از گناهان است و بهمين مناسبت است كه آن جناب فرمود: (آدمى حتى از اينكه تيغى به پايش برود اجر مى‌برد) ان الرجل ليثاب حتى بالشوكة تصيب رجله و نيز فرمود: حدود شرعى كفاره گناهان است. الحدود كفارات .

بنا بر اين ظالم از ظلمى كه مى‌كند ظلمت و قساوتى در دلش پيدا مى‌شود، كه آن ظلمت اثر نورى را كه از طاعات در قلبش پيدا شده بود مى‌زدايد، و مظلوم از ظلم او متالم گشته شهوتش مى‌شكند، و در نتيجه اثر گناهان يعنى ظلمتى كه از ناحيه آن در دلش پيدا شده بود، زدوده مى‌شود، و دلش به نوعى نورانى مى‌شود، پس مى‌توان گفت نورى كه قبلا در قلب ظالم بوده، به قلب مظلوم منتقل مى‌شود، و ظلمتى كه قبلا در دل مظلوم بود به قلب ظالم منتقل مى‌شود. اين است معناى انتقال حسنات و سيئات.

حال اگر كسى بگويد: اينكه نقل نيست، بلكه آنچه تو گفتى معنايش اين شد كه نور قلب ظالم مى‌ميرد، و خاموش مى‌شود، و نورى ديگر در قلب مظلوم پيدا مى‌شود، و همچنين ظلمت قلب مظلوم مى‌ميرد، و ظلمتى ديگر در قلب ظالم پيدا مى‌شود، و اين نقل حقيقى نيست.

در پاسخ مى‌گوئيم: كلمه (نقل) گاهى بر همين معنا نيز بطور استعاره به كار مى‌رود، مثلا گفته مى‌شود سايه از فلان جا به جاى ديگر منتقل شد، و يا گفته مى‌شود نور آفتاب و يا چراغ از زمين به ديوار افتاد، و از اين قبيل تعبيرات، معناى انتقال طاعات هم از همين قبيل است.

به اين معنا كه از انتقال ثواب طاعات، به انتقال طاعات تعبير شده، و از مسبب به سبب كنايه آورده شده است، و اثبات وصف در محلى و ابطال مثل آن در محلى ديگر را نقل ناميده و همه اين تعبيرات در لسانها شايع است: و به برهان معلوم شده، هر چند كه در لسان شرع وارد نشده باشد، تا چه رسد به اينكه در لسان شرع هم وارد شده باشد، اين بود خلاصه گفتار امام غزالى.

[اشكال بر كلام غزالى‌]

مؤلف: حاصل گفتار وى اين شد كه اگر رفتارى كه خداى سبحان نسبت به هر قاتل‌

[1] سوره هود آيه 114