[1] و آياتى ديگر.

پس حاصل آيه مورد بحث مانند ساير آيات حبط اين است كه كفر و ارتداد باعث آن مى‌شود كه عمل از اين اثر و خاصيت كه در سعادت زندگى دخالتى داشته باشد مى‌افتد، هم چنان كه ايمان باعث مى‌شود، به اعمال آدمى حياتى و جانى مى‌دهد، كه به خاطر داشتن آن اثر خود را در سعادت آدمى مى‌دهد، حال اگر كسى باشد كه بعد از كفر ايمان بياورد، باعث شده كه به اعمالش كه تا كنون حبط بود حياتى ببخشد، و در نتيجه اعمالش در سعادت او اثر بگذارند، و اگر كسى فرض شود كه بعد از ايمان مرتد شده باشد، تمامى اعمالش مى‌ميرد، و حبط مى‌شود، و ديگر در سعادت دنيا و آخرت وى اثر نمى‌گذارد، و ليكن هنوز اميد آن هست كه تا نمرده به اسلام برگردد، و اما اگر با حال ارتداد مرد، حبط او حتمى شده، و شقاوتش قطعى مى‌گردد.

[بى اساس بودن نزاع در اينكه آيا اعمال شخص مرتد تا حين مرگ باقى است يا به محض ارتداد حبط مى‌شود]

از اينجا روشن مى‌شود كه بحث و نزاع در اينكه آيا اعمال مرتد تا حين مرگ باقى است و در هنگام مرگ حبط مى‌شود، يا از همان اول ارتداد حبط مى‌شود بحثى است باطل و بيهوده.

توضيح اينكه بعضى قائل شده‌اند، به اينكه اعمالى كه مرتد قبل از ارتداد انجام داده، تا دم مرگش باقى است، اگر تا آن لحظه به ايمان خود برنگردد آن وقت حبط مى‌شود، و به اين آيه استدلال كرده كه مى‌فرمايد:(وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ)[2] و چه بسا آيه:(وَ قَدِمْنا إِلى‌ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً)[3] هم آن را تاييد كند، چون اين آيه نيز حال كفار در هنگام مرگ را بيان مى‌كند و نتيجه اين نظريه آن است كه اگر مرتد در دم مرگ به ايمان سابق خود برگردد، صاحب اعمال سابق خود نيز مى‌شود، و دست خالى از دنيا نمى‌رود.

بعضى ديگر قائل شده‌اند به اينكه به محض ارتداد اعمال صالح آدمى باطل مى‌شود، و

[1] آنهايى كه به آيات خدا كفر مى‌ورزند، و پيامبران را مى‌كشند، آنان را هم كه مردم را به رعايت عدالت مى‌خوانند به قتل مى‌رسانند، تو ايشان را به عذابى دردناك مژده ده، كه اينان همانهايند كه اعمالشان در دنيا و آخرت حبط مى‌شود و به هيچ وجه ياورى ندارند. سوره آل عمران آيه 22

[2] و كسى كه از شما از دين خود برگردد، و در نتيجه در حال كفر بميرد اعمالشان در دنيا و آخرت حبط مى‌شود.

[3] سوره فرقان آيه 23