بطورى كه ملاحظه كرديد سؤال كفار ناشى از اين بود كه مردن بدن را مردن آدمى مى‌پنداشتند، و از در تعجب مى‌پرسيدند: بعد از آنكه مرديم و اعضا و اجزاء ما متلاشى و در زمين مستهلك شد، دوباره زنده مى‌شويم؟ خداى تعالى در پاسخ فرمود: آنچه در زمين مستهلك مى‌شود شما نيستيد، بدن شما است، و اما خود شما را ملك الموت مى‌گيرد، و ضبط مى‌كند، پس شما غير آن بدن هستيد كه در زمين دفن مى‌شود، آنچه در زمين گم مى‌شود بدن‌ها است، و اما انسانها كه همان نفوس بشرى باشد گم شدنى و از بين رفتنى و مستهلك شدنى نيستند، و به زودى ان شاء اللَّه بحث مفصل پيرامون آنچه در اين باره از قرآن استفاده مى‌شود، و بحث در اينكه حقيقت روح انسانى چيست در محل مناسبش خواهد آمد.

شعور حقيقى انسان و ارتباطش با اشيا

خداى تعالى آن روز كه بشر را مى‌آفريد شعور را در او به وديعه نهاد، و گوش و چشم و قلب در او قرار داد، و در نتيجه نيرويى در او پديد آمد به نام نيروى ادراك و فكر، كه به وسيله آن حوادث و موجودات عصر خود و آنچه قبلا بوده، و عوامل آنچه بعدا خواهد بود نزد خود حاضر مى‌بيند، پس مى‌توان گفت: انسان به خاطر داشتن نيروى فكر به همه حوادث تا حدى احاطه دارد چنان كه خداى تعالى هم در اين باره فرموده:(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ)[1] و فرموده:(وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ)[2]. و مى‌فرمايد:(وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها)[3].

و نيز خداى تعالى براى اين نوع از جنبندگان زمين سنخى از وجود اختيار كرده كه قابل ارتباط با تمامى اشياء عالم هست، و مى‌تواند از هر چيزى استفاده كند، چه از راه اتصال به آن چيز، و چه از راه وسيله قرار دادن براى استفاده از چيز ديگر، هم چنان كه مى‌بينيم: چه حيله‌هاى عجيبى در امر صنعت به كار مى‌برد و راههاى باريكى با فكر خود براى خود درست مى‌كند، و خداى تعالى هم در اين باره فرموده:(خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً)[4].

[1] و آموخت انسان را آنچه نمى‌دانست. سوره علق آيه 5

[2] و خداوند خارج كرد شما را از شكم مادرانتان چيزى نمى‌دانستيد و قرار داد براى شما گوش و چشم‌ها و دلها. سوره نحل آيه 78

[3] خدا نشانه و علامت هر چيزى را به آدم تعليم داد. سوره بقره آيه 31

[4] خداى تعالى آنچه در زمين آفريده براى شما آفريده. سوره بقره آيه 29