و نيز فرموده:(وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ)[1]، و آياتى ديگر كه همه گوياى اين حقيقتند كه موجودات عالم همه براى انسان رام شده‌اند.

دانش‌هاى عملى انسان‌

اين دو عنايت كه خدا به انسان كرده، يعنى نيروى فكر و ادراك و رابطه تسخير موجودات، خود يك عنايت سومى را نتيجه داده، و آن اين است كه توانست براى خود علوم و ادراكاتى دسته‌بندى شده تدوين كند، تا در مرحله تصرف در اشيا و به كار بردن و تاثير در موجودات خارج از ذات خود آن علوم را بكار بگيرد، و در نتيجه (با صرف كمترين وقت و گرفتن بيشترين بهره) از موجودات عالم براى حفظ وجود و بقاى خود استفاده كند.

توضيح اينكه اگر شما خواننده عزيز ذهن خود را از آنچه مشغولش كرده خالى كنى، و مانند كسى كه تا كنون از وضع انسانها خبرى ندارد در انسان، اين موجود زمينى فعال و به كار گيرنده فكر و اراده- نظر بيفكنى، و چنين فرض كنى كه اولين بار است كه اين موجود را مى‌بينى، و در باره‌اش مى‌انديشى، آن وقت خواهى ديد كه يك فرد از اين انسان در كارهاى زندگيش ادراكات و افكارى را به كار مى‌گيرد، و ابزار كار خود قرار مى‌دهد كه نمى‌توانى آن ادراكات را به شمار آورى، آن قدر زياد است كه عقل از كثرت و پردامنگى و تشتت جهات آنها دچار دهشت مى‌شود.

و اين علوم كه گفتيم ابزار كار انسانها است، عامل فراهم آمدن، و دسته‌بندى شدن، و انشعاب هر يك از ديگرى، و يا تركيب آنها، يا حواس ظاهرى و باطنى انسان است، و يا تصرف قوه فكريه او، تصرفش هم يا تصرفى است ابتدايى، و يا تصرفهايى پى در پى، و اين نكته امرى است واضح، كه هر انسانى آن را هم از خودش در مى‌يابد، و هم از ديگران، و در دريافت آن احتياج به دقت و تدبر ندارد، بلكه صرف توجه كافى است.

حال كه متوجه اين نكته شدى مى‌گوئيم: اگر اين توجه و نظر را در علوم و ادراكات خود و يا انسانى ديگر تكرار كنى، خواهى ديد كه همه آنها يكسان نيستند، بعضى از ادراكات بشرى تنها جنبه حكايت و نشان دادن موجودات خارجى را دارند، و منشا اراده و عملى در ما

[1] خداوند تمامى آنچه در آسمانها و زمين هست رام شما كرده، و همه آنها از خداست. سوره جاثيه آيه 12