خودش خلق است، اما نسبت به نظام كلى و ما فوق تدبير است، پس در حقيقت در آيه مورد بحث مقصود از ما خلق ، فعل و تدبير به هم آميخته مى‌باشد، و در قرآن كريم كلمه خلق به فعل نسبت داده شده، مانند آيه‌(وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ)[1] و آيه‌(وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ)[2].

پس عقيده مشركين اين است كه هر يك از آلهه خالق ما دون خويشند، يعنى فاعل آنند، همانطور كه هر يك از ما فاعل فعل خودش است، اما در عين اينكه ما خالق فعل خويش هستيم، وجود را خدا به فعل ما مى‌دهد، و ايجاد اشياء، مخصوص به خداى سبحان است و بس و هيچ كس در اين ترديدى ندارد، نه موحد و نه بت‌پرست، مگر بعضى از متكلمين كه هنوز نتوانسته‌اند فرق ميان فعل و ايجاد را بفهمند.

آيه شريفه با تنزيه خداى تعالى ختم شده، و فرموده: منزه است خدا از آنچه در باره‌اش مى‌گويند .

(عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالى‌ عَمَّا يُشْرِكُونَ) اين جمله صفتى است براى اسم جلاله كه در جمله‌(سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ) قرار داشت، و اگر دنبال اسم جلاله و بلافاصله نياورد، بدين منظور بود كه بفهماند خدا خودش هم علم به تنزهش از ما يصفون دارد، و ما يصفون به طورى كه از سياق برمى‌آيد عبارت است از شرك، در نتيجه معناى جمله مذكور همان معنايى است كه آيه‌(أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا يَعْلَمُ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى‌ عَمَّا يُشْرِكُونَ)[3].

و بنا بر اين در حقيقت برگشت جمله مورد بحث به يك احتجاج جداگانه است بر نفى شركاء و آن احتجاج عبارت است از شهادت خود خدا به اينكه من هيچ شريكى براى خود سراغ ندارم، هم چنان كه جمله‌(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ)[4] نيز متضمن همين شهادت است، چيزى كه هست در اين جمله شهادت به عدم علم نداده بلكه شهادت بر نفى اصل وجود شريك داده است.

[1] خدا هم شما را خلق كرده و هم آنچه را كه مى‌كنيد. سوره صافات، آيه 96.

[2] و خلق كرد براى شما از كشتى و چارپايان چيزهايى را كه بر آن سوار شويد. سوره زخرف، آيه 12.

[3] آيا به خدا خبر مى‌دهيد؟ خبرهايى از آسمانها و زمين كه خود او خبر ندارد؟ منزه است خدا از آنچه برايش شريك مى‌پندارند. سوره يونس، آيه 18.

[4] سوره آل عمران، آيه 18.