آنها نديديم از نقلش صرف نظر كرديم.

[نكوهش مشركين كه آلهه‌اى گرفتند كه خالق چيزى نبوده خود مخلوقند و مالك نفع و ضرر، و موت و حيات و نشورى نيستند]

(وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ ...) بعد از آنكه خود را به اين صفت كه خالق و مقدر هر چيز است، و ملك آسمانها و زمين از او است، ستوده و نتيجه گرفت كه پس بايد او به تنهايى اله معبود باشد در اين جمله به گمراهى مشركين اشاره كرده، كه بتهايى مى‌پرستند كه نه خالق چيزى هستند، چون خودشان آن بتها را درست كرده‌اند، و نه مالك چيزى براى خود و براى غيرند.

ضمير در و اتخذوا به طورى كه از سياق بر مى‌آيد به مشركين بر مى‌گردد، هر چند كه اين كلمه قبلا ذكر نشده بود، و اينگونه تعبيرها تحقير و اهانت را مى‌رساند.

و مراد از آلهه در جمله‌(مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ) همان بتهايى است كه به دست خود درست مى‌كردند، اگر از چوب بود مى‌تراشيدند و اگر چيز ديگرى بود طورى ديگر درست مى‌كردند. و اگر اول آنها را آلهه خواند با اينكه بعدا فرمود: نه تنها چيزى خلق نمى‌كنند بلكه خودشان مخلوقند براى اشاره به اين معنا بود كه از الوهيت جز اسم ندارند، آن اسم را هم مردم روى آنها گذاشته‌اند، بدون اينكه از حقيقت الوهيت چيزى دارا باشند، هم چنان كه فرمود(إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ)[1] كلمه شيئا در جمله‌(لا يَخْلُقُونَ شَيْئاً) از آنجايى كه نكره است و در جمله منفى قرار گرفته، مبالغه در توبيخ آنان را مى‌رساند، كه از خداى سبحان كه آفريدگار هر چيزى است اعراض نموده، به بتهايى چسبيده‌اند كه نه تنها چيزى خلق نمى‌كنند، بلكه از اين نيز پست‌ترند، براى اينكه بتها، تراشيده و مصنوع پرستندگان و مخلوق اوهام ايشانند، و نظير اين كلام در جمله‌(ضَرًّا وَ لا نَفْعاً) و جمله‌(مَوْتاً وَ لا حَياةً وَ لا نُشُوراً) جريان دارد.

(وَ لا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً)- در اين جمله مالكيت از بتها نفى شده، و مالك نبودن آنها بديهى است، و نفى اين امر بديهى به خاطر اين است كه بت‌پرستان آنها را مى‌پرستند، تا ضررها را از ايشان دور نموده، منافع را برايشان جلب كنند، و چون بتها مالك نفع و ضرر حتى براى خود نيستند، ناگزير عبادتشان جز ضلالت و گيجى چيزى نيست.

با اين بيان روشن مى‌شود كه واقع شدن جمله لانفسهم در سياق، توبيخ بيشترى را مى‌رساند، و كلام را در معنايش ترقى مى‌دهد، چون معنايش اين مى‌شود: اين بتها مالك‌

[1] اينها از الوهيت خبر ندارند، جز همان اسمهايى كه شما و پدرانتان بر سر آنها نهاده‌ايد. سوره نجم، آيه 23.