نظر و امعان در تدبر است، و گرنه بازيچه‌هاى دروغين كه ما آن را تدبير مى‌ناميم با تدبير حقيقى هستى كه خالى از خطا و ضلال است در نظرش خلط و مشتبه گشته نمى‌تواند پندارها و گمان‌هاى واهى كه هميشه گرفتار آنيم و به آنها دلبستگى و ركون داريم از علم عيانى كه همان حقيقت علم است جدا سازد، و نيز علم به امور غيبى از راه امارات اغلبى (كه اغلب با واقع مطابقت مى‌نمايد) را با علم به غيب كه غايب را براى دارنده‌اش مبدل به مشهود مى‌سازد اشتباه مى‌كند.

حجت دوم كه آيه مورد بحث مشتمل بر آن است اين است كه هر نوع از انواع مخلوقات به فطرت خود متوجه به سوى كمال خويش است كمالى كه مختص به او است. و اين براى كسى كه در وجود انواع موجودات تتبع و در احوال آنها امعان نظر كرده باشد ضرورى و واضح است. پس هدايت الهى هدايتى است عمومى كه تمام موجودات را در برگرفته است، هم چنان كه در كلام خود فرموده:(الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌)[1] و شيطانها اشرارى هستند مفسد و گمراه كننده كه فرض مدبر بودن آنها در آسمانها و زمين و يا انسانها- كه اگر چنين تدبيرى داشته باشند لا جرم به اذن خدا خواهند داشت- فرضى است كه با فرض نقض غرض كردن خدا مساوى است، به اين معنى كه اگر خدا چنين اجازه‌اى به شيطانها بدهد سنت خود را در خصوص عموميت هدايت نقض كرده و براى اصلاح امر انسانها و هدايت آنان به كسى متوسل شده كه كارش درست ضد اصلاح و هدايت است يعنى افساد و اضلال است و چنين فرضى محال است.

و همين است معناى جمله‌(وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً) كه ظاهر در اين مى‌باشد كه سنت خداى عز و جل اين است كه گمراه كنندگان را كارگردان و ياور خود نگيرد دقت فرماييد.

و اينكه فرمود(ما أَشْهَدْتُهُمْ) و نفرمود ما شهدوا و نيز فرمود(وَ ما كُنْتُ) و نفرمود و ما كانوا خود دليل بر اين است كه خداى سبحان در هر حال قاهر و مهيمن بر آنان است.

و حتى قائلين به اينكه شياطين يا ملائكه يا غير آنها شركاء خدا هستند نيز اقرار دارند بر اينكه خدا بر همه آنها قاهر است و آنها مستقل در كار خود و تدبير خود نيستند و هر چه دارند از خدا دارند و اگر آنها ارباب و آلهه هستند خدا رب الارباب و اله الالهه است.

و معنايى كه براى آيه كرديم مبنى بر اين است كه اشهاد را حمل بر معناى‌

[1] آن كسى كه هر موجودى را خلق كرده و سپس هدايت فرموده. سوره طه، آيه 5.