2- خشكى و جمود

خشكى و جمود كه يكى از مشخّصات مذهبيّون قشرى و بى‌اطّلاع است كه با هر امر تازه و جديدى- هر چند مفيد و سازنده باشد به مبارزه بر مى‌خيزند و مذهبى بودن را در عمل با هر گونه نوگرايى، مخالف معرّفى مى‌كنند، عامل موثّر ديگرى براى فرار و دورى اين دسته از دانشمندان از مسائل مذهبى است، در حالى كه يك مذهب راستين عاملى است براى جهش در دو جنبه مادّى و معنوى كه بدون آن تلاش‌ها و كوشش‌هاى انسانى، بى‌ثمر خواهد بود.

3- تمايل به آزادى كاذب‌

هب كه داراى يك سلسله تعليمات اخلاقى است و جلوى اميال افراطى انسان را مى‌گيرد نيز در گرايش‌هاى ضدّ مذهبى بعضى بى‌اثر نيست، نه تنها بى‌اثر نيست بلكه در پاره‌اى افراد شايد مؤثّرترين عامل باشد.

روح طغيان‌گرى مخصوصى كه در عصر ما در برابر مسائل اخلاقى و در مسير شكستن آداب و سنن، و بهره‌گيرى هر چه بيشتر از همه وسائل كاميابى‌هاى جنسى، و انواع لذّات ديگر پيدا شده، كه عدّه‌اى مى‌خواهند همه گونه كامجويى كنند، بى‌آن كه احساس مسئوليّت و ترس از گناه داشته باشند، بى‌آن كه دغدغه‌اى به وجدان خود راه دهند و آرامش آن را بر هم زنند، عامل ديگرى براى گرايش‌هاى ضدّ مذهبى محسوب مى‌شود.

كوتاه سخن اين كه اين عوامل و يك سلسله عوامل اجتماعى ديگر نيز نقش مؤثّرى در دور نگه داشتن عدّه‌اى، از مسائل مذهبى در عصر ما دارند، هر چند عامل منحصر به فرد نيستند.