گرديد، ولى با توجّه به تكلّفاتى كه اين تفسير دارد و تناسب چندانى با جمله‌هاى قبل در آن ديده نمى‌شود، تفسير اوّل صحيح‌تر به نظر مى‌رسد.

در پايان اين سخن مى‌فرمايد: «من در كنار جاده‌هاى گمراه كننده ايستادم تا شما را به طريق حق رهنمون شوم، در آن هنگام كه گرد هم جمع مى‌شديد و راهنمايى نداشتيد و تشنه رهبر شايسته‌اى بوديد و براى پيدا كردن اين آب حيات، تلاش مى‌كرديد و به جايى نمى‌رسيديد» (اقمت لكم على سنن الحقّ فى جوادّ [1] المضلّة [2]، حيث تلتقون و لا دليل، و تحتفرون و لا تميهون‌ [3]).

در حقيقت امام (ع) آنان را در عصر «عثمان» مخصوصا سالهاى آخر عمر او، تشبيه به مسافرانى مى‌كند كه راه را گم كرده و در بيراهه گرفتار شده و از تشنگى مى‌سوزند و جاى جاى زمين را براى رسيدن به آب حفر مى‌كنند و به آب دست نمى‌يابند، ولى امام (ع) به يارى آنها مى‌آيد، به صراط مستقيم هدايتشان مى‌كند و از سرچشمه هدايت سيرابشان مى‌سازد.

به آنها توجّه مى‌دهد كه اگر در آن دوران تاريك و طوفانى من نبودم چه مشكلات و گرفتاريهاى عظيم دينى و دنيوى دامانتان را مى‌گرفت.

نكته‌ها

1- ديد باطن!

امام (ع) در اين جا به نكته مهمّى اشاره فرموده است و آن اين كه: «صفاى دل و صدق نيّت از اسباب بصيرت و روشن‌بينى است» مؤمنان پاكدل، مسائلى را

[1] «جوادّ» جمع «جادّه» به معناى راههاى بزرگ و وسيع است.

[2] «مضلّه» از ماده «ضلال» به معناى جايى است كه انسان را به گمراهى مى‌كشاند.

بنا بر اين «جوّاد المضلّة» به معناى راههاى ناشناخته و گمراه كننده است.

[3] «تميهون» از ماده «موه» (بر وزن نوع) به معناى آبدار شدن و آب دادن است و كلمه «ماء» از همين واژه گرفته شده است و «اماه» به معناى رسيدن به آب است. بنا بر اين «لا تميهون» يعنى به آب نمى‌رسيد (هر چند تلاش براى كندن چاه مى‌كنيد).