ج- جنگ نهروان‌

همان گونه كه از داستان «جنگ صفّين» به دست مى‌آيد، گروه «خوارج» از درون «جنگ صفّين» و داستان «حكميّت» آشكار شدند و اين يكى از پيامدهاى دردناك آن جنگ ويرانگر و خانمانسوز بود.

گروهى كه حكميّت را نخست پذيرفته بودند و بعد پشيمان شدند و آن را بر خلاف قرآن و كفر مى‌پنداشتند، وقاحت و بى‌شرمى را به جايى رساندند كه به امام (ع) اصرار كردند كه توبه نمايد و گرنه به نبرد با آن حضرت بر مى‌خيزند! «على» (ع) كه اختلاف شديد را در داخل لشكر ملاحظه كرد (و مشاهده نمود كه منافقان پيوسته اين آتش را دامن مى‌زنند) دستور مراجعت به «كوفه» را صادر فرمود.

در «كوفه» دوازده هزار نفر از افراد لجوج و متعصّب، از مردم جدا شدند و به «حروراء» كه قريه‌اى در دو ميلى «كوفه» بود رفتند و به همين دليل اين گروه از خوارج، حروريّه ناميده شدند. سرانجام در سرزمين «نهروان» كه در نزديكى حروراء بود آماده جنگ شدند. عجب اين كه، در اين نبرد شوم، در صفوف خوارج، بعضى از ياران ديرينه امام ديده مى‌شدند، و نيز گروهى كه از عبادت، پيشانى آنان پينه بسته بود و آهنگ تلاوت قرآن آنان در همه جا پيچيده بود قرار داشتند.

آنها در حقيقت عابدان خشك و نادان و احمقى بودند كه به خاطر افراط آنها در چسبيدن به ظواهر دين و بى‌اعتنايى به حقيقت آن، «مارقين» ناميده شدند.

هنگامى كه دو لشكر در مقابل هم قرار گرفتند، با مذاكره مكرّر به منظور ارشاد «خوارج» و با يك خطابه حساب شده، بسيار روشنگر و بيدار كننده امام (ع)، قشر عظيمى از لشكر مخالف كه فريب خورده بودند جدا شدند و فرياد «التوبة التوبة يا امير المؤمنين» بلند كردند و از امام تقاضاى عفو و بخشش‌