طبيعى است در چنين سرزمينى، عالمان كه در آغاز اسلام تنها ياران پيامبر اسلام (ص) بودند، مجبور به لب فرو بستن و جاهلان كه سران قريش و بزرگان شرك و الحاد بودند، در نهايت احترام مى‌زيستند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از عالم، موحّدان و آگاهان محدود و معدود قبل از بعثت پيامبر مانند عبد المطلب و ابو طالب و قسّ بن ساعده و لبيد بن ربيعه و امثال آنان، باشند.

نكته ترسيمى از زندگى مرگبار انسانها در عصر جاهلى‌

امام (ع) در عبارات فشرده و بسيار پر محتواى بالا، ترسيم دقيق و زنده‌اى از وضع عصر جاهليّت عرب فرموده است كه با مطالعه دقيق آن، گويى انسان خود را در آن عصر مشاهده مى‌كند و همه نابسامانيها و تيره‌روزيها و زشتيهاى آن زمان را با چشم مشاهده مى‌كند.

اين بيان از يك سو عظمت مقام پيامبر اسلام (ص) را روشن مى‌سازد چرا كه هر قدر تاريكى عميقتر و سياهى شديدتر باشد نور و روشنايى آشكارتر به نظر مى‌رسد و عظمت خدمات پيامبر اسلام و سازندگى آيين پاكش واضح‌تر مى‌شود. چرا كه جامعه آن چنانى را به جامعه اسلامى عصر رسول خدا تبديل كردن كارى غير ممكن به نظر مى‌رسيد و تنها قدرت اعجاز و نيروى عظيم وحى و عمق و جامعيّت دستورات اسلام توانست اين چنين معجزه‌اى را نشان دهد.

از سوى ديگر، گويا اشاره‌اى است به تجديد افكار و آداب و رسوم جاهلى در عصر آن حضرت، كه به خاطر انحراف مردم از دستورهاى پيامبر اسلام (ص) در دوران خلفاى پيشين رخ داد. اين معلّم بزرگ عالم انسانيّت فرياد خويش را در لا به لاى اين تعبيرات آشكار ساخته و به مردم عصر خود هشدار مى‌دهد كه چشم‌