تشكيل مى‌دادند بدترين همسايگان آن زمين بودند (اين در صورتى است كه جمله‌هاى بالا را ناظر به عصر خود آن حضرت بدانيم).

احتمال سوّم اين كه منظور از آن كوفه و جايگاه زندگى خود آن حضرت باشد كه يك مشت منافقان و عهدشكنان و همسايگان بد، آن سرزمين را احاطه كرده بودند.

احتمال چهارم اين كه منظور از آن، سراى دنياست كه افراد آلوده و بدكار در آن فراوانند.

تفسير اوّل از همه مناسب‌تر و صحيح‌تر به نظر مى‌رسد و تعبيرات بالا همه با آن هماهنگ است، بنا بر اين تفسير جمله‌ «نومهم سهود» تا آخر اشاره به ناامنيها و پريشان حاليها و مصايب عصر جاهليّت است و عالمان، همان افراد پاكى بودند كه بعد از ظهور پيامبر (ص) به سرعت در اطراف او جمع شدند و جاهلان، فاسدان و مفسدان قريش و مانند آنها بودند، امّا بنا بر تفسيرهاى ديگر ناظر به ناامنيهاى عصر معاويه و مشكلات شام و عراق در آن زمان است و همان گونه كه اشاره شد اين تفسيرها با روح خطبه چندان سازگار نيست.

شاهد اين معنى علاوه بر آنچه گفته شد حديثى است كه ابن ابى الحديد در كتاب خود از پيامبر اكرم (ص) نقل كرده است كه هنگام حكايت حال خود در آغاز بعثت مى‌فرمايد: «كنت فى خير دار و شرّ جيران‌، من در بهترين سرا و در ميان بدترين همسايگان بودم». [1] تعبير به‌ «نومهم سهود و كحلهم دموع» اشاره لطيفى است به شدّت ناامنى و مصايب بسيار آن دوران، كه اگر شبها به خواب مى‌رفتند خوابى بود ناآرام و توأم با ترس و وحشت و بى‌خوابيهاى مكرّر، و دامنه مصايب آن قدر گسترده بود كه به جاى سرمه‌اى كه مايه زينت و آرايش چشم است، اشكهاى مداوم و سوزان كه سرچشمه انواع ناراحتيهاست از چشمانشان جارى بود.

[1] شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، جلد 1، صفحه 137.