جهل و بى‌خبرى به آنها اجازه پيدا كردن راه نمى‌داد.

مفتونون: اشاره به اوهام و خيالات و فريب و نيرنگهايى است كه آنها را به خود جلب و جذب كرده بود، سراب را آب و مجاز را حقيقت مى‌پنداشتند.

اينها در حالى بود كه «مردم آن زمان در (كنار) بهترين خانه (در كنار خانه خدا و سرزمين انبياى بزرگ) زندگى داشتند، ولى با همسايگانى كه بدترين همسايگان بودند» (فى خير دار و شرّ جيران). [1] به خاطر اين بدبختيهاى مضاعف و متراكم «خوابشان بى‌خوابى و سرمه‌هاى چشمشان اشكها بود (هرگز استراحت و آرامشى نداشتند و هيچ گاه به خاطر جنايات مكرّرى كه صورت مى‌گرفت و مصايبى كه پى در پى روى مى‌داد اشك چشمانشان خشك نمى‌شد)!» (نومهم سهود [2]، و كحلهم دموع).

و اسفناكتر اين كه «در سرزمينى مى‌زيستند كه دانشمندش به حكم اجبار لب فرو بسته و قدرت بر هدايت و نجات مردم نداشت و جاهلش گرامى بود و حاكم بر جامعه» (بارض عالمها ملجم و جاهلها مكرم).

براى جمله‌ «فى خير دار» چهار تفسير متفاوت در كلمات مفسّران نهج البلاغه ديده مى‌شود، بعضى چنان كه گفتيم آن را اشاره به خانه كعبه و حرم امن الهى دانسته‌اند (بنا بر اين كه جمله‌هاى بالا همه ناظر به توصيف عصر جاهليّت باشند) در حالى كه بعضى ديگر آن را اشاره به سرزمين شامات دانسته‌اند كه آن هم از اراضى مقدّسه و سرزمين انبياى بزرگ بود ولى شاميان آن زمان كه لشكر معاويه را

[1] بعضى جار و مجرور در «فى خير دار» را متعلق به «مفتونون» دانسته‌اند در حالى كه مناسبتر آن است كه خبر براى مبتداى محذوف باشد و در تقدير «و النّاس فى خير دار» باشد و مجموع جمله حال است براى عصر جاهليّت و (واو) در «و شرّ جيران» به معنى مع مى‌باشد.

[2] «سهود» مصدر است و به معنى بى‌خوابى و كم‌خوابى است. (صحاح، مفردات، لسان العرب و مقاييس).