كردند» (لَمّا بدّل اكثر خلقه عهد اللّه اليهم فجهلوا حقّه و اتّخذوا الانداد [1] معه و اجتالتهم‌ [2] الشّياطين عن معرفته و اقتطعتهم عن عبادته).

در حقيقت، عدم شناخت آنها نسبت به خدا سبب شد كه در درّه هولناك شرك سقوط كنند و شياطين، اطراف آنها را بگيرند و از عبادت و اطاعت خدا را باز دارند.

در اين كه منظور از اين عده و پيمان الهى چيست، بسيارى از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به پيمان عالم ذر- با تمام گفتگوهايى كه در اطراف آن است- مى‌دانند ولى ممكن است آن را اشاره به پيمان فطرت بدانيم كه در جمله‌هاى بعد، از كلام مولا نيز، سخن از آن به ميان آمده است‌ [3] و به تعبيرى ديگر، خداوند، انسان را بر فطرت پاك آفريده كه در درون ذاتش با حقيقت توحيد آشناست، به نيكيها علاقمند و از بديها بيزار است. اگر اين فطرت، پاك باقى مى‌ماند چه بسا الطاف الهيّه، همه انسانها را به سوى كمال رهنمون مى‌شد و پيامبران، كمك كاران و ياوران آنها در اين راه بودند و بار مسئوليّت آنان بسيار سبك مى‌شد ولى انحراف از فطرت چه از جهت معارف توحيدى كه نتيجه آن گرايش به شرك و بت‌پرستى شد و چه از جهت عملى كه نتيجه‌اش تسليم هوا و

[1] «انداد» جمع «ندّ» (بر وزن ضدّ) به معناى مثل است ولى ريشه اصلى آن به طورى كه مقاييس و ديگران مى‌گويند به معناى جدايى و فرار كردن و مخالفت است. به همين دليل، ارباب لغت گفته‌اند «ندّ» به هر گونه مثل گفته نمى‌شود بلكه به مثلى گفته مى‌شود كه در آثار و اعمال، راه مخالف را مى‌پويد همانند انسانى كه مثل انسان ديگر است، ولى با او در حال جنگ مى‌باشد.

[2] «اجتال» از مادّه «جولان» به معناى دوران است و در كلام امام (ع) چون با «عن» ذكر شده، مفهومش جولان دادن و بازگرداندن از چيزى است و ممكن است اين معنى در مفهوم آن افتاده باشد كه هر زمان آنها را به سويى مى‌برد.

[3] در بحثهاى مربوط به عالم ذر اين احتمال ذكر شده است كه ممكن است تفسير آن، همان مسائل فطرى و استعدادهاى الهى باشد كه خداوند در نهاد بشر قرار داده است. براى شرح بيشتر به تفسير نمونه، جلد هفتم، صفحه 4 مراجعه فرماييد.