آحاد جامعه به جاهليت است. در حقيقت، پيامبر اسلام با مبارزه با اين موانع، دوران جاهليت نخست را پايان داد. اين آفاتِ معرفتْ به هر ميزان در هر كس تحقّق پيدا كند، او را به مرز جاهليت نزديك‌تر مى‌نمايد؛ ليكن در ميان همه عوامل فردى ارتجاع، روايتهاى بسيارى شربِ خُمر را[1] مورد تأكيد قرار داده است. دليل اين امر، در روايات بعدى آمده است كه خمر، امّ الفواحش و كليد هر پليدى است. در واقع، اعتياد به مسكرات و مواد تخدير كننده عقل، زمينه را براى انواع موانع معرفت فراهم مى‌كند و موجبات ابتلاى انسان را به عقايد، اخلاق و اعمال جاهليت، فراهم مى‌سازد.

ب: عوامل اجتماعى ارتجاع‌

عوامل اجتماعى رجعت به جاهليت، آفاتى است كه اساس نظام اسلامى را تهديد مى‌كند؛ مانند اختلاف كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:

ما اختلفت امّة بعد نبيها إلّاظهر أهل باطلها على أهل حقها.[2]

هيچ امّتى پس از پيامبر اختلاف نكردند؛ مگر آنكه پيروان باطل بر پيروان حقّ پيروز شدند.

در ميان عوامل اجتماعى رجعت به جاهليت، خطرناك‌ترين آنها رهبرى امامان گمراه است و لذا رسول‌خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

إنّ أخوف ما أخاف على امّتي الأئمّة المضلون.[3]

بيشترين چيزى كه بر امّت خويش مى‌ترسم، پيشوايان‌گمراه كننده‌اند.

[1]. ر. ك: ص 397.

[2]. كنزالعمّال، ج 1، ص 183( ح 929)؛ نهج البلاغه، خطبه 192.

[3]. همان، ج 10، ص 188( ح 28986).