معذّب‌اند.[1] اينگونه روايات به روشنى دلالت دارد كه عالم برزخ (شامل بهشت ودوزخ برزخى)، در باطن جهان مادّى، و البتّه موقّتى و تا روز قيامت است.

سه نظريّه در باره مكان بهشت‌

در مورد مكان بهشت جاويد- كه جايگاه ابدى نيكوكاران است-، سه نظر وجود دارد:

1. آسمان‌

عدّه‌اى بر اين باورند كه بهشت جاويد، در آسمان قرار دارد؛ زيرا قرآن در گزارش معراج پيامبر صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:

«وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى‌* عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‌* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى‌.[2]

و قطعاً [پيامبر] بار ديگر، او (جبرئيل) را ديد، نزديك آخرين درخت سدر، در همان جا كه بهشتِ مأواست».

يعنى بهشتِ مأوا، همان بهشت جاويد است‌[3] كه نزديك آخرين درخت سِدر، در بالاترين نقطه آسمان قرار دارد.

همچنين در آيه‌اى ديگر است كه:

«وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ.[4]

[1]. ر. ك: ص 35( فصل يكم: معانى بهشت در قرآن/ بهشت برزخ).

[2]. نجم: آيه 13- 15.

[3]. گفتنى است كه برخى، بهشت مأوا را به بهشت برزخى يا بهشت آدم، تفسير كرده‌اند؛ ولى با توجّه به‌آيه:

« أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى‌ نُزُلًا بِما كانُوا يَعْمَلُونَ»( سجده: آيه 19) و آيه:

« فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى‌»( نازعات: آيه 41)، ظاهراً اين آيه نيز به بهشت جاويد، اشاره دارد. بسيارى از بزرگان اهل تفسير، همين نظريّه را پذيرفته‌اند( ر. ك: مجمع البيان: ج 9 ص 265، الميزان فى تفسير القرآن: ج 18 ص 275).

[4]. ذاريات: آيه 22.