صدور روايت را مقصود حديث و يا يکي از احتمالات معنايي آن، نپندارد. اين آسيب، به آسيب «تحوّل زبان»، گره خورده است. از اين رو، تنها به نمونه‌هاي متعارف آن اشاره مي‌کنيم. نمونه‌هايي که توجه محض به يک معنا از چند معناي واژه، مانع فهميدن يا درست فهميدنِ معناي کلّ حديث مي‌گردد و در نتيجه، چاره‌اي جز نقد و يا عرضه آن، باقي نمي‌گذارد.

چند معنايي مادّه

مادّه «خلف»، از مادّه‌هايي است که لغت‌دانان، معاني متعدّدي را براي آن برشمرده‌اند هر چند ممکن است برخي از اين معاني، از ديگري سرچشمه گرفته باشند [1] . آنچه مهم است، تعدّد معاني مادّه و واژه، در عرف و کاربرد متداول زبان است. واژه «اختلاف» را در حديث منقول از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم: «اِختلافُ أمّتي رَحمةٌ»، [2] هم مى توان به معناى «تفرقه و چند دستگى» گرفت، و هم به معناى «آمد و شد». از اين رو، يكى از راويان به نام عبد المؤمن انصارى، كه فقط معناى تفرقه و دو دستگي را در ذهن داشته و از معناى ديگر اختلاف، غافل بوده است، براي حلّ مشکل اين روايت، نزد امام صادق عليه السلام مى رود. مشكل او، اين بود که پيامبر خدا، چگونه اختلاف را رحمت خوانده است؟! او در آغاز، در باره اصل صدور اين حديث مي‌پرسد و پس از آن‌كه تأييد امام را مى شنود، مى گويد: «اگر اختلاف امّت، رحمت باشد، آيا اجتماع آنان، مايه عذاب است؟». امام صادق عليه السلام در پاسخ او، اختلاف را به معناى ديگرش؛ يعنى «آمد و شد»، تفسير مى كند و گفته پيامبر را اشاره به آيه «نَفْر» [3] مى داند.