است; در اين صورت چنين توحيدى در خالقيت، ملازم با جبر و بى حاصل بودن تشريع و بيهودگى برانگيختن پيامبران ميباشد. در اين نظريه، نه آتش مبدأ حرارت است و نه آب وسيله خنكى و نه انسان دخالتى در افعال و اعمال خود دارد، بلكه همگى معلول مستقيم وجود خدا خواهند بود. او است كه مستقيماً، پس از نوشيدن آب، خنكى و پس از شعلهور شدن اأتش گرمى، مى آفريند. در اينصورت، تمام علل مادى و مجرد، افسانهاى بيش نبوده و حق تعالى جانشين تمام علل ميباشد. اين همان نظريهاى است كه ماديها را بر ضد خدا پرستان شورانيده و اعتقاد به خداى يگانه را به باد انتقاد ميگيرند و آنان را متهم ميكنند كه به بيش از يك علت قائل نيستند كه همان خدا است و ديگر علل را نمايشى ميپندارند. در اينجا است كه ميگويند، اكنون كه ما علل واقعى را از طريق كاوش در طبيعت به دست آوردهايم، ديگر نيازى به چنين خدايى نداريم.

اين دهن كجى از مادى نا آگاه، متوّجه همين گروه از الهيون است كه توحيد در خالقيت را به معناى انحصار عليت در خدا و غير رسمى شمردن علل طبيعى و مبادى آگاه، در حوادث مربوط به جهان و انسان ميدانند; يعنى گروهى كه به اسباب طبيعى و مقدمات مادى كه سببيت و مقدميت آنان نيز به اذن خداست، معتقد نيستند و ميگويند: اين خدا است كه مستقيماً پس از آتش، حرارت، و پس از آب برودت، ايجاد ميكند و هرگز آتش و آب، در اين اثر بخشى، نقشى ندارد، در حقيقت، يك علت جانشين تمام علل ميشود. آنان نسبت به علل آگاه، مانند انسان و فرشته نيز همين نظر را دارند.

ولى بايد گفت، براى توحيد در خالقيت، تفسير ديگرى وجود دارد كه اساس آن را قواعد فلسفى و نصوص كتاب الهى، تشكيل ميدهد. بر اساس اين تفسير، در عين اعتقاد به يك مبدأ اصيل و مستقل و بالذات، بايد به تأثير ديگر علل ولو به صورت ظلى و تبعى (غير مستقل) نيز، معتقد باشيم. در نتيجه، خداوند به آتش