شرائط خاصى مبدأ اين كار باشد، ولى علم الهى درباره او به چيز ديگرى نيز تعلق گرفته، و آن اينكه، انسان، با كمال حريت و آزادى، مبدأ اين كار باشد، در چنين صورتى، نميتوان اين علم را مايه جبر دانست، بلكه بر اختيار او نيز تأكيد دارد.

اگر بخواهيم، اين مسأله را در قالب مثال كوتاهى بريزيم، بايد بگوييم، علم الهى بر اين تعلق گرفته، كه آتش به صورت اضطرار، مبدأ فعل باشد و انسان به صورت اختيار، فاعل فعل باشد. و در هر حال، علم پيشين خدا، به حريت و آزادى انسان نيز تعلق گرفته است، در اين صورت، هر گاه حرارت از آتش به صورت اختيار سربزند و يا فعل اختيارى انسان، به صورت اضطرار صادر گردد، علم الهى خدشه پذير خواهد بود، در حاليكه علم او، از هر نوع خطا و اشتباه پيراسته است.

با توجه به اين اصل، عقل داورى ميكند كه بر اساس علم الهى، آتش بايد به ناچار مبدأ حرارت باشد و انسان با اختيار خويش، افعال اختيارى خود را، بجاى آورد.

آزادى انسان و مسأله خلق افعال

مسأله خلق افعال انسان، از مسائل بحث انگيزى است كه در اواخر قرن اول اسلامى، مطرح شده است و اهل حديث و اشاعره بدان عقيده راسخ دارند، در حاليكه معتزله، به خاطر حفظ عدل و آزادى انسان، از آن ميپرهيزند; ولى بايد گفت،مسأله خلق اعمال، به گونهاى كه اهل حديث از آن سخن ميگويند، نتيجهاى جز جبر ندارد، ولى اگر به صورت صحيح تفسير شود، مانع از عدل و حريت، و آزادى انسان نخواهد بود. ريشه مسأله را بايد در توحيد در خالقيت جستجو كرد و اختلاف در آن بستگى به چگونگى تفسير اين مسأله دارد.

هر گاه بگوييم، معنى توحيد در خالقيت اين است كه بيشتر از يك مؤثر و يك مبدأ (خدا)، در جهان نيست و هر نوع سببيت و عليت غير خدا، نمايشى