ارزيابى

پيرامون اين نظريه دو مطلب را يادآور مى شويم:

1. توضيحى كه رازى در اين مورد داده است بر ابهام آن افزوده است، خصوصاً با جمله اى كه در آخر آن آورده است، حقيقت آن را به كلى مسخ كرده است از اين جهت شايسته است گروهى كه با علوم اهل بيت آشنايى ندارند از توضيح سخنان آنان خوددارى كنند.

اوّلاً: هيچ توضيحى نداده كه مقصود از «مبادى بعيده و قريبه» فعل چيست؟ بنابه اصطلاح معروف «مبدأ بعيد فعل انسان تصور فعل و تصديق به فايده آن است»(مبدأ ادراكى) و مبدأ قريب آن قواى فعّاله و تعبيه شده در عضلات و اندام انسان مى باشد. در اين صورت چگونه مى توان مبدأ قريب فعل را اختيارى به شمار آورد؟

ثانياً: اگر مبادى بعيده فعل انسان از اختيار و توانايى او بيرون است در اين صورت چگونه فعل به طور اختيارى از او صادر مى گردد؟ و همان گونه كه خود او نيز تصريح كرده است اين نظريه همان نظريه «جبر» است و نه امر بين امرين مگر آن كه آن را بيان ديگرى از انديشه جبر قلمداد نماييم.

2. هدايت ها و توفيقات الهى

علاّمه مجلسيرحمه اللّه در تقرير نظريه «امر بين امرين مى گويد: از روايات استفاده مى شود كه هدايت هاى ويژه و توفيقات خاص الهى در افعال انسان نقش مؤثرى دارد هر چند به مرحله «الجاء و اضطرار» نمى رسد آنگاه براى تبيين اين نظريه مثال زير را يادآور شده است: