4.خدا خالق افعال انسان نيست

يكى از دلايل معتزله اين است كه در كارهاى انسان قبايح و افعال ناپسند بسيار است و چون ارتكاب قبايح بر خلاف حكمت است، و آفريدگار جهان حكيم است و نسبت قبيح به وى جايز نيست; بنابراين جايز نيست كه خدا خالق افعال انسان باشد.[1]

مؤلف شرح اصول خمسه در پاسخ استدلال به اين آيه قرآنى(اللّهُ خالِقُ كُلّ شَىء)(زمر/62): «خدا آفريدگار همه چيز است»، بر اين كه خداوند آفريدگار افعال انسان است، مى گويد اين آيه در مقام ستايش خداوند است و با توجه به كفر و ظلم (و قبايح ديگر) كه در افعال انسان ها ديده مى شوند; اثبات خالقيت خدا نسبت به كارهاى انسان موجب مدح و ستايش او نخواهد بود آنگاه مى گويد:

حال كه نمى توان به ظاهر اين آيه استدلال نمود بايد آن را به گونه اى توجيه نماييم كه با دلايل عقلى هم آهنگ باشد و آن راه اين است كه بگوييم مقصود از كلمه «كل»(همه) اكثر و معظم پديده ها است و بنابراين افعال انسانى را شامل نمى شود.[2]

از اين گفتار به دست مى آيد كه وى در مورد افعال انسان تنها دو نظريه را تصور نموده است يكى نظريه جبر و ديگرى نظريه تفويض و اگر راه سومى را (امر بين الامرين) نيز قبول داشت يادآور مى شد. بنابراين وى افعال انسان را به