متكلمان معتزلى و انديشه تفويض

معروف اين است كه پيشوايان و طرفداران نظريه تفويض گروهى از متكلمان اسلامى به نام «معتزله» مى باشند و اصولاً يكى از القاب معروف اين گروه را «قدريه» (كسانى كه تقدير الهى را در كارهاى انسان نفى كرده و يا در كارهاى خود، به قدرت خويش متكى گرده اند) دانسته اند هر چند برخى معتقدند انديشه «قدر» قبل از معتزله نيز وجود داشته است و متكلمان معتزلى اين انديشه را از آنان پذيرا شدند.[1]

«شهرستانى» پايه هاى مكتب اعتزال را بر چهار اصل استوار مى داند و يكى از آنها را نظريه «قدر» يا تفويض مى شمارد آنگاه سخن «واصل بن عطاء» را در اين باره چنين يادآور مى شود:

آفريدگار هستى، حكيم و عادل است و نسبت دادن شر و بدى، ستمگرى و ظلم به او روا نيست و نيز روا نيست كه از بندگان چيزى بر خلاف آنچه به آن فرمان مى دهد، اراده نمايد يا آنان را به كارى اجبار نمايد آنگاه به كيفر برساند. پس اين بنده (انسان) است كه فاعل خوبى و بدى، ايمان و كفر، اطاعت و معصيت است و او بر كارهاى خود مجازات مى شود و خداوند به او قدرت و توانايى بر كارها را بخشيده است.[2]