روى اين بيان، در غرب با سه نوع جبر روبرو مى شويم كه دو نوع آن مادى، و يك قسم آن الهى مى باشد.

با توجه به آنچه بيان شد، روشن مى شود: همان گونه كه يك فرد الهى مى تواند به يكى از دو مكتب (جبر يا اختيار) گرايش پيدا كند، يك فرد مادى نيز ممكن است يكى از اين دو انديشه را داشته باشد، لكن در كتابهاى كلامى ما پيوسته پيرامون جبر از نظر نخست بحث شده است و از جبر مادى سخن به ميان نيامده است و لكن ما در تشريح مكاتب جبر، جبرى مادى را نيز مورد بررسى قرار خواهيم داد.

تا اينجا با سير تاريخى جبر و پاره اى از عوامل آن آشنا شديم، اكنون شايسته است با سير تاريخى انديشه اختيار در ميان عقايد بشر و عوامل آن و مكاتب مختلفى كه در تفسير آن پديد آمده است آشنا گرديم.

جايگاه اختيار در عقايد بشر

اختيار انسان، مفهوم پيچيده اى نيست كه به شرح آن بپردازيم، حقيقت اختيار با مقايسه دو گونه حركت دست (حركت دست مرتعش و حركت دست سالم) كاملاً روشن و نمايان است در اين جا به نقل گفتار جلالالدين بلخى اكتفا مىورزيم:

اين كه گويى اين كنم يا آن كنم *** اين دليل اختيار است اى صنم

براى نظريه اختيار، نمى توان مبدأ تاريخى مشخصى را نشان داد، زيرا اختيار يك انديشه انسانى است كه از درون او سرچشمه مى گيرد، و به اصطلاح ندايى است كه انسان آن را از درون، مى شنود و از روزى كه انسان در روى زمين