فكرى و اخلاقى) به صورت جبر و خود به خود تحقق يابد و در اين صورت انسان فاقد حريت و حق انتخاب و تصميم گيرى است.

پايه تأثير شرايط حاكم بر زندگى

تأثير محيط زندگى و فرهنگ حاكم بر آن و تعليم و تربيت به قدرى آشكار است كه كمترين ترديدى را نمى پذيرد، چه رسد به انكار و ناديده گرفتن آن ولى نكته مهمى كه درخور توجه است اين است كه آيا تأثير آن، در حدّ ضرورت تخلف ناپذير(علت تامه) است يا به صورت تأثير تخلف پذير است(مقتضى و علت ناقص) اگر واقع بين باشيم بايد بگوييم كه تأثير محيط و تربيت ها و تلقينات در حدّ علت تامه نيست، و انسان مى تواند راهى را بر خلاف آنچه فرهنگ حاكم اقتضا مى كند، يا به او تعليم و تلقين نموده است، برگزيند.

اصولاً گاهى دو عامل ياد شده در مقابل يكديگر مى ايستند، و تعليم و تربيت انسان، در جهت مخالف فرهنگ اخلاقى و سياسى حاكم قرار مى گيرد، و يكى از آن دو بر ديگرى غالب مى شود و اين خود بهترين شاهد بر اين است كه اين عوامل را نمى توان به عنوان عوامل نافذ صد در صد تلقى كرد اين انسان است كه با مطالعه و مقايسه و با معيارهاى مورد قبول خود، راهى را براى زندگى برمى گزيند البته شرايط محيط تأثير فوق العاده اى در زمينه سازى فكر و اراده انسان دارد ولى نه به عنوان علت تامه و صد در صد كه همه راه ها جز يك راه را، بر انسان مسدود سازد.

اصولاً عامل تعليم و تربيت را بايد يكى از دلايل گوياى اختيار و آزادى