2. از ديدگاه ماوراء طبيعى.

و مطالب ياد شده و ديگر مطالبى را كه يادآور خواهيم شد در زمينه بخش نخست مطرح گرديده است و تمام كوشش نويسنده در جهت حل مشكلات آزادى انسان با توجه به قانون عليت مى باشد بنابراين مدار بحث اين است كه آيا انسان از نظر قانون عليت در كارهاى خود مختار و آزاد است يا مجبور.

طرفدار«جبر» مى گويد: جبر على و معلولى كه بر همه پديده هاى امكانى حاكم است شامل كارهاى انسان نيز مى شود و اين «جبر» با آزادى انسان سازگار نيست و اين آزادى كه مورد انكار جبرى واقع مى شود امرى بسيط است و درجات و مراتب براى آن تصور نمى شود آن آزادى كه داراى مراتب است آزادى اخلاقى يا معنوى است كه از بُعد ملكوتى و «علوى» نفس انسانى سرچشمه مى گيرد و شدت وضعف آن به مقدار تفوق و برترى بعد ملكوتى نفس بر ملكى و حيوانى آن بستگى دارد، پيامبران و امامان از حد اعلاى اين آزادى برخوردارند و پيروان راستين آنان از مرتبه اى نازل تر از آن برخوردار مى باشند، و خلاصه آن كه هر كس به مقدار مقاومت در برابر غرايز و تمايلات مادى از اين آزادى اخلاقى و معنوى بهره مند مى باشد در حالى كه از نظر آزادى و اختيار فلسفى همه انسانها به يك ميزان برخوردارند اگر قانون عليت و جبر علّى ومعلولى مستلزم مجبور بودن انسان در كارهاى خود مى باشد، همه انسانها و به طور يكسان مجبورند و اگر مستلزم آن نيست همه انسانها به يك ميزان و به طور يكسان آزادند ديگر درجات و مراتب تصور نمى شود.

از آنچه يادآور شديم چند مطلب روشن شد: