هر موجودى در جاى خودش جبرى و غير قابل اجتناب مى باشد و از اين روى همه پديده ها و حوادث جهان اعم از حوادث بيرون از انسان و حوادث مربوط به انسان مانند حوادث اجتماعى و افعال فردى پيروى از قانون كلى طبيعى علت و معلول را نموده و محكوم «جبر» هست پس اختيارى كه انسان براى خود اثبات مى كند هويتى بيرون از ذهن ندارد.[1]

نقد و بررسى اين دليل

ما در اين جا نخست پاسخ صحيح اين دليل يا اشكال را بيان كرده آنگاه پاره اى از پاسخهايى را كه از جانب گروهى از صاحب نظران در اين باره مطرح شده است يادآور مى شويم:

ضرورت افعال، معلول اراده انسان است نه مانع آن

حاصل اين اشكال اين است كه افعال صادره از انسان پديده هايى امكانى است هر پديده امكانى تا ضرورت و قطعيت وجود نيابد موجود نمى گردد پس افعال انسان تا ضرورت و قطعيت نيابند پديد نمى آيند و از طرفى ضرورت داشتن و قطعيت فعل با اختيارى بودن آن سازگار نيست زيرا معنى اختيار، امكان وجود وعدم فعل است نه ضرورت و قطعيت آن و نتيجه مقدمات ياد شده، سلب اختيار از انسان و مجبور بودن او در كارها است.

در پاسخ مى گوييم: ما تمام مقدمات اين دليل را بى كم و كاست قبول داريم لكن نتيجه اى را كه از آن گرفته شده است بى جا و نادرست مى دانيم زيرا