بشر را مسئول سرنوشت خويش و تعيين كننده آن مى داند، و خدا را هدايتگر و نشان دهنده راه سعادت و شقاوت، معرفى مى كند چنان كه مى فرمايد:

(إِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمّا شاكِراً وَإِمّا كَبيراً)(دهر/3).

«ما طريق حق و باطل را به انسان ارائه داديم (او با كمال آگاهى و اختيار در مقابل نعمتهاى الهى)شكرگزار و يا در مقابل آن كفران مىورزد».

وباز مى فرمايد:

(قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسي وَإِنْ اهْتَديْتُ فَبِما يُوحى إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَميعٌ قَريبٌ)(سبأ/50).

«بگو اگر گمراه شدم بر ضرر خويش گمراه شده ام و اگر هدايت يابم به خاطر چيزى است كه خدايم بر من ابلاغ مى كند، او شنوا و نزديك است».

در اين آيه، كاملاً ضلالت، از آن خود بشر، دانسته شده، نه از آنِ تقدير خدا به طورى كه اگر انسانى در يك قدمى بهشت قرار گرفته باشد، فوراً به خاطر تحكيم قَدَر، به وادى ضلالت كشيده شود.

نويسندگان غربى و مسأله جبر در اسلام

در اينجا نكته اى شايان توجه است و آن اين كه بيشتر غربيان، اسلام را به عنوان آيين جبر معرفى كرده اند و گاهى پيشرفت اسلام را از اين طريق تفسير مى كنند كه سربازان اسلام مجهّز به عقيده جبر بوده اند.

علت چنين تفسير و چنين نسبت، مطالعه كتابهاى كلامى اشاعره است كه به طور گسترده در گوشه و كنار ممالك اسلامى در دسترس خاورشناسان