پيدايش آن مؤثر بوده و در نتيجه مسئول حسن و قبح، شايستگى و ناپسندى آن بشمار آيد، و موجب ثواب و عقاب و پاداش و كيفر گردد.

از اينجا روشن مى شود كه كسب، واقعيتى در كنار خلقت و آفرينش فعل ندارد و اگر هم واقعيتى دارد همان واقعيت فعل و هستى آن است بنابراين اگر انسان كاسب است طبعاً خالق هم هست.

3. نظريه غزالى: قدرت انسان همراه با فعل است نه مؤثّر

پس از باقلانى، غزالى در نوشته هاى كلامى خود به تفسير معنى كسب پرداخته و همان نظريه پبشواى مكتب را گرفته و توضيح داده است. خلاصه و حاصل سخن وى چنين است:

«فعل انسان مولود قدرت خدا است، و قدرت انسان در تحقق آن تأثيرى ندارد ولى وجود فعل، مقارن با قدرت انسان كه خداوند در او ايجاد مى كند، پديد مى آيد و اين مقارنت همان كسب است كه اشعرى علاوه بر خلقت و ايجاد فعل، آن را عنوان كرده است اين خلاصه مرام «غزالى» است و اينك ترجمه كلام او را نقل مى كنيم:

«خدا با قدرت گسترده خود قادر بر ايجاد قدرت در انسان، و ايجاد مقدور در خارج است و از آنجا كه نام خالق و مخترع از آن كسى است كه فعل را با قدرت خود ايجاد كند، و قدرت انسان و فعل او هر دو با قدرت الهى پديد آمده است، خدا را خالق و مخترع ناميده اند ولى چون فعل با قدرت انسان انجام نگرفته است; هر چند همراه و مقارن با او بوده است، از اين جهت به انسان خالق و مخترع نمى گويند ولى در هر حال نسبتى ميان فعل و قدرت او