است، نه مخالفت با قضاء و قدر و نه مسأله وانهادگى انسان به خود و اگر پس از مرور زمان در مكتب اعتزال، انديشه وانهادگى انسان به خويش پرورش يافت، نمى توان آن را به اين افراد نسبت داد، زيرا مكتب اعتزال روز نخست، داراى اصول و ضوابط خاصى نبود بلكه به مرور زمان بر اصول آن افزوده شد و در زمان جبائيان (ابوعلى و ابوهاشم) كه از شخصيتهاى برجسته معتزله در اوائل قرن چهارم مى باشند، به صورت يك مكتب كامل درآمد.

و اگر ابن المرتضى در كتاب طبقات المعتزله افراد ياد شده را از مشايخ معتزله شمرده، به خاطر وحدت نظرى است كه اين گروه در نفى جبر با همه ائمه اعتزال داشته اند، و گرنه نمى توان گفت: اصول اعتزال كه در قرن سوم و چهارم انسجام يافت در انديشه اين گروه جاى گرفته بود.

به خاطر همين اصل، «ابن المرتضى» در «طبقات المعتزله»، امير مؤمنان و فرزندان او را از پايه گذاران مكتب اعتزال معرفى كرده است، در حالى كه روشن است مقام امام و انظار او با آنچه كه معتزله اواخر مى گويند تفاوت بارز و روشنى دارد.

آرى به گواهى تاريخ، مشايخ پيشين اعتزال دو اصل اساسى خود را از خطبه هاى اميرمؤمنان اخذ كرده اند، اين دو اصل عبارت اند از:

1. عدل خدا و تنزيه او از ظلم

2. توحيد و تنزيه او از تشبيه به مخلوق

و اگر سخنان امام در اين مورد نبود، اين گروه رابطه اى با اين دو اصل پيدا نمى كردند و در سايه اصل نخست بود كه بر اختيار و نفى جبر پافشارى كردند و آن را مخالف عدل خدا دانستند و در سايه اصل دوم بود كه در طريق