افعال خود، بينديشند.

اينك براى آشنايى با پيشگامان انديشه اختيار ـ كه اساس برنامه هاى مربوط به سعادت و خوشبختى انسان و رمز و نفوذ تعليم و تربيت است ـ اسامى برخى از آنان را در اين جا مى آوريم.

1. معبد جُهَنى: وى شاگرد حسن بصرى است و گفتگوى او را با استادش قبلاً يادآور شديم، ترجمه نگاران او را متّهم به نفى «تقدير» نموده و يادآور شده اند كه او اين انديشه را از يك فرد نصرانى اخذ نموده است ولى به نظر مى رسد كه اين گفتار، اتّهامى بيش نباشد.

ذهبى درباره او مى گويد: صدوق فى نفسه(فرد راستگويى است) ابن معين او را توثيق كرده و در نبرد با حجاج، كشته شد.[1]

2. غيلان بن مسلم دمشقى: او علم كلام را از فرزند محمد حنفيه به نام «حسن» آموخت و به خاطر برافراشتن پرچم مخالفت با امويان در دوران «هشام بن عبدالملك» كشته شد.[2]

3. واصل بن عطاء(ت80ـ م131) وى علم كلام را از فرزند ديگر محمد حنيفه به نام «عبداللّه» آموخت، و در مسأله حكم مرتكب كبيره با حسن بصرى مخالفت كرد، و از حلقه درس او جدا گرديد و از آن روى، لقب اعتزال به خود گرفت، و به شاگردان او لقب معتزله دادند.

اينها اسامى برخى از پرچمداران اصل اختيار، در اواخر قرن اوّل و اوائل قرن دوم است و آنچه مى توان به آنان نسبت داد، مسأله مخالفت با جبرى گرى