سير تاريخى مسأله جبر و اختيار

مسأله آزادى و يا مجبور بودن انسان از مسائل ديرينه اى است كه در تمام تمدّنها به صورت يك مسأله شاخص و بارز مطرح بوده و انديشه نوع انسانها هر چند تفكرات فلسفى عميقى نداشتند، به سوى آن كشيده شده است، و ـ لذا ـ مسأله سرنوشت در قصّه ها و داستانهاى كهن، نقش فعّالى دارد، و شعرا و سرايندگان از آن به عنوان يك عامل مرموز و ناپيدا بهره مى گيرند، طبعاً مسأله اى كه از چنين ويژگى برخوردار است، نمى تواند از آنِ تمدّن خاصى باشد.

اگر پس از طلوع خورشيد اسلام در اندك زمانى مسأله آزادى و يا مجبور و مقهور بودن انسانها مطرح گرديد و دو قطب مخالف را به عنوان «تفويضى» و «جبرى» پديد آورد و موجب طرح بسيارى از مسائل بلند فلسفى گرديد، به خاطر اين بود كه قبلاً همين مسأله، در فلسفه يونانى، هم در حكمت نظرى و هم در حكمت عملى به گونه اى مطرح شده بود.

چون از نظر حكمت نظرى بحث در عوالم هستى، منجر به بحث درباره افعال انسانها مى شود، طبعاً شيوه صدور فعل هر انسانى از خود او، از ديدگاه فيلسوفان يونانى به دور نمى ماند، و از نظر حكمت عملى كه فضائل اخلاقى و يا نقطه مقابل آن (رذائل اخلاقى) در آن مطرح مى باشد، هر نوع