ولى از جهت آن كه زمينه ساز اختيار و اراده فاعل است در هستى فعل مؤثر مى باشد و منظور از علم فعلى همين است بنابراين علم فاعل مختار نسبت به افعال خود، فعلى است لكن نسبت به افعال ديگران، فعلى نيست هر چند بر آن مقدم باشد».[1]

پاسخ

سخن سيد شريف هر چند در مورد فاعلهاى امكانى (مانند نسبت به افعال ديگران) صحيح و قابل قبول است، لكن در مورد فاعل مختار بالذات (خدا) پذيرفتنى و صحيح نيست، زيرا فعلى بودن علم خدا همان گونه كه بيان گرديد اصلى است كه به مقتضاى عقل و برهان ثابت شده است و همه پديده هاى امكانى از نظر فقر و وابستگى نسبت يكسانى با خدا دارند و تنها فرقى كه دارند اين است كه برخى بدون واسطه و برخى با واسطه از آفريدگار هستى، فيض وجود دريافت مى كنند و آنها كه واسطه دارند نيز بر دو گونه اند:

پاره اى از آنها بدون اراده و اختيار فاعل تحقّق مى يابند(آثار پديده هاى طبيعى) و پاره اى اراده و اختيار فاعل در تحقّق آنها نقش دارد(افعال اختيارى انسان).

بنابراين پاسخ صحيح همان پاسخ حكماى بزرگ اسلامى است كه بيان گرديد و آن اين كه علم خدا ازلى و فعلى است و افعال انسان نيز از قلمرو آن بيرون نمى باشد با توجه به اين كه اختيار و آزادى انسان نيز معلوم خدا بوده و در نتيجه او را از «اختيار» گريزى نيست و مختار و آزاد بودن انسان امرى قطعى و غير قابل ترديد است.