بارو 1) ساختمان و استحکامات بارو. کلمة بارو در منابع بسیار کهن به کار نرفته و درنهایت به دورة ساسانیان بازمی گردد (رجوع کن ، که برای محافظت قسمتهای مختلف قلعه ساخته می شده است ، باید فرق نهاد.

دیوارهای دفاعی و خاکریزهای متعلق به آغاز سکونت انسان در ایران هنوز برجاست . شکل آنها به موازات پیشرفت سلاحهای تهاجمی و تدافعی تکامل یافته است . در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ، نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود. در همة دوره ها، استحکامات را در دورافتاده ترین و مرتفعترین نقطه بنا می کردند تا به سبب وجود شیبهای تند تپه یا کوه ، دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلّط باشند. طرحهای ساختمانی بیشتر بر اساس معلومات و تجربة کلّی نسبت به حمله و دفاع ریخته می شد تا سنتهای محلّی . در هر دوره ای ، روشهای آزموده و مقبول برای ایجاد استحکامات انتخاب می شد. در اوایل دوران تاریخی ، در سبک استحکامات ایران باستان آثاری از نفوذ سبک بین النهرین (فرانکفورت ، ص 215)، آناطولی (کلایس ، 1976، ص 28) و سایر کشورهای همسایه دیده می شود. همین آمادگی برای پذیرش فنون کار را، که در موارد دیگر مؤثر افتاده است ، در سراسر تاریخ معماری ایران ، تا رسیدن به اقتباس «سبک فرانسوی » در معماری قلاع و حصارهای شهر در اوایل قرن سیزدهم ، خصوصاً در خوی و تهران ، می توان ردیابی کرد (کلایس ، 1980، ص 167).

عامل دیگری که در طراحی استحکامات تأثیر داشته مواد و مصالح محلی است . در نواحی کویری فلات ایران و همچنین دشت خوزستان که مجاور بین النهرین بود، بیشتر از خشت یا آجر استفاده می شد و حال آنکه در مناطق کوهستانی استفاده از سنگ ، دست کم برای پی بنا، رواج داشت ، هرچند که در دورة پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ، حتی در این گونه مناطق نیز، قسمتهای بالای حصارهای دفاعی غالباً از خشت خام بوده است . خاکریزها به معنای دقیق آن در دوران متأخر و تحت تأثیر اروپا در قرن دوازدهم / هجدهم و اوایل قرن سیزدهم /نوزدهم پدید آمد (همانجا). استفاده از الوار و ترکیب آن با گِل و سنگ ، که در استحکامات پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی در اروپا به کار می رفت (مثلاً به صورت «موریس گالیکوس »، در ایران ـ بیشتر به جهت کمبود چوب ـ ناشناخته بود. حتی در نواحی پر درخت گیلان و مازندران نیز تاکنون اثری از بناهای تدافعی پیش یا پس از تاریخ که از گِل و چوب ساخته شده باشد به دست نیامده است .

در طول تاریخ ایران ، استحکامات بیشتر برای محافظت از قلعه ها ساخته می شد، زیرا قلعه هم اقامتگاه شاه و درباریان بود و هم مردم محل می توانستند با اغنام و احشام خود در آنجا پناه بگیرند. از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزارة اول پیش از میلاد، پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد، این کار نخست برای مصون ماندن از حملة راهزنان و جانوران وحشی بود، ولی بعدها عمدتاً برای دفاع در مقابل هجوم دشمنان صورت می گرفت . در سراسر این سرزمین بقایای حصارهای محکم دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت که متعلق به هزارة سوم پیش از میلاد است (کلایس ، 1979، ص 27).

استحکامات برای محافظت نقاط سوق الجیشی ، مانند گذرگاهها و دره ها، نیز ساخته می شد، و آثار آنها را گاه به صورت دیوار یا تل می توان مشاهده کرد. بر طبق بررسیهای منتشر نشده ، تعدادی از این نوع استحکامات احتمالاً به دورة هخامنشی تعلق دارد.

بقایای استحکامات مرزی ممتدّی نظیر استحکامات مرزی رومی به نام «لیمس »، که در ایران «سدّ اسکندر» نام گرفته ، هنوز در گرگان برجاست . این استحکامات شامل دیواری از خشت و گل بود که در فواصل یکسان دژهایی داشت . پس از تحقیق اخیر (کیانی ، ص 11)، چنین به نظر می رسد که این استحکامات احتمالاً در عصر اشکانی ساخته شده اند و انتساب آنها به اسکندر درست نیست .

---

منابع :


(1) H.Frankfort, The art and architecture of the ancient world, Harmondsworth 1954, 215f.;
(2) M.Y. Kiani , Parthian sites in Hyrcania , Berlin 1982, 11f.;
(3) W. Kleiss, in H.J. Kellner, ed., Uras ¤ tu , ein wiederentdeckter Rivale Assyriens , Munich 1976, 28f.;
(4) idem, "Europaische Befestigungsarchitektur in Iran", AMI , 13. (1980), 16f.;
(5) idem, "Ravaz und Yakhvali, zwei befestigte Platze des 3. Jahrtausends," AMI , 12 (1979) 27ff.

/ و.کلایس ( ایرانیکا ) /

تکمله . باروها را تا حدّ امکان بر روی ارتفاعات صخره ای می ساختند تا هم از خطر نقب زدن مهاجمان محفوظ باشد و هم حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار دشوار باشد. کندن خندق از شیوه های دیگری بود که برای مقابله با حملة مهاجمان به باروها به کار می رفت . به روایتی ، سلمان فارسی در سال پنجم هجری ، به مسلمانان آموخت که برای دفع هجوم دشمن در جانب غربی مدینه خندقی حفر کنند. علاوه بر این ، ایرانیان در چندین ناحیة سوق الجیشی ، مانند دربند در کرانة غربی دریای خزر، در برابر قبایل بیگانه و همچنین در چالوس و قزوین در مقابل چپاولهای دیلمیان ، باروهای دفاعی بنا کرده بودند (مسعودی ، ج 2، ص 196 - 197، در بارة باروسازیهای انوشروان ؛
و نیز همان ، ج 9، ص 5 به بعد)، و این سنّت در دورة اسلامی نیز دوام یافت (طبری ، سلسلة سوم ، ص 1275، دربارة باروهایی که یکی از سرکردگان محلی ایرانی در 224 در تمیشه واقع در گرگان ساخته بود).

در شبه جزیرة عربستان ، تنها طائف دارای باروهای دفاعی بود. اعراب بادیه ـ مانند سایر اقوام چادرنشین ـ با حصار و بنای دایمی میانه ای نداشتند. ولی با پیشروی به سوی مشرق و داخل جهان اسلام خصوصاً ایران ، فراگرفتن باروسازی را لازم دیدند (اشپولر ، ص 499 و بعد)، و بعدها باروهای مستحکمی بنا کردند که از آن میان می توان باروهای اَرْسوف ، المَرقب ، سرقسطه ، قَفْصَه ، تِلِمْسان ، المِرّیه ، فاس ، آمِد را نام برد. عمادالدین کاتب (ص 39) به اعجاب الب ارسلان به هنگام مشاهدة باروی آمِد در دیار بکر، که استحکام آن زبانزد بود، اشاره می کند (ناصر خسرو، ص 9)؛
او بارو را با دستهایش لمس می کند، و آن گاه دستها را بر سینه اش می کشد تا قدرت بارو را («للتَبَرُّک ») به خود منتقل کند.

---

منابع :
(6) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ... ( و دیگران ) ، لیدن 1879-1901؛
(7) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، تاریخ دولة آل سلجوق ، تلخیص فتح بن علی بنداری ، بیروت 1978؛
(8) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل ، پاریس 1861-1877؛
(9) ناصر خسرو، سفرنامة ناصر خسرو ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1335 ش ؛


(10) B. Spuler, Iran in fruh-islamischer Zeit , Wiesbaden 1952.

) / د.اسلام / ک .ا. بازورث (مستخرج از

(11) باروهای هند. شهرهای مجهز به بارو و استحکامات از مدتها پیش از آغاز قرون میلادی در هند وجود داشته است ؛
به سبب فقدان حکومت مرکزی و به علت استیلای روزافزون امیران محلی و نظام حکومتی خاص راجپوتها، که از بسیاری از جنبه ها به نظام فئودالی اروپا شباهت داشت ، از قرن ششم میلادی به بعد بر شمار استحکامات افزوده شد. در دشتهای شمال هند که زمین مسطح است این استحکامات را بر فراز تلهای مصنوعی می ساختند و خاک لازم برای ایجاد تلها را از پیرامون آن برمی داشتند و بدین سان خندق یا حوض وسیعی برای دفاع از دژ احداث می کردند. جنگلهای انبوه و باروهای نفوذناپذیر نئین ، دسترسی به این قلاع را ممتنع می ساخت . سپاهیان غزنوی و غوری بر سر راه خود چندین دژ کوچک را با خاک یکسان کردند، ولی دژهای مستحکمِ مُلتان ، تهانِسْوَر، لاهور، دهلی ، قَنّوج ، اَجمیر (به یای مجهول ) را، که سرسختانه مقاومت می نمودند، محاصره و با هجوم سیل آسا تسخیر کردند. در دکن ، رخنه در دژهایی که بر فراز تپه های سنگی با شیب بسیار تند یا تپه های پرصخره برپا می گشته و حصار آنها با خندقهایی وسیع محافظت می شده با ادوات محاصرة آن روز میسّر نبود. بر فراز قله های بی شمار رشته تپه های ممتد از جنوب راجستان به شمال شرق و نیز بر بالای تپه های مالْوا، دژهای مستحکمی وجود دارد که حتی در وضع کنونی نیز بناهایی پرهیبت اند. نیروهای دفاعی از مواضعی به عرض ده تا دوازده متر (بیجاپور)، متشکل از برج و دیوارة سنگی و مَزغل ، که در دیوار ضخیم خارجی بارو تعبیه شده بود، به دفاع از دژ می پرداختند. گاهی نیز از مواضعی بیرون بارو یا مزغلهایی که همسطح بارو بود به دفاع از دروازة دژ می پرداختند (گُلْکُنْده ). در جاهای دیگری نیز که از لحاظ دفاعی مهم بود اتاقهای مستحکمی برای محافظان تعبیه شده بود. ترکها و مغولها وضع دژهای موجود را بسیار بهبود بخشیدند و دژهای جدیدی نیز بنا کردند. علاءالدین خَلْجی در شهر «سیری » که در سه کیلومتری شمال شرقی دهلی قدیم قرار داشت و به منظور متوقف ساختن هجوم مغولان ساخته شده بود، بارویی به شکل شعله بنا کرد. سلطان غیاث الدین تُغْلُق در تغلق آبادِ خویش باروی شهر را چنان ساخت که مدافعان ، در سه سطح ، گرداگردِ شهر را در محافظت خود داشتند. نمای درونی دیوارهای عادل آباد، که به فرمان سلطان محمدبن تغلق ساخته شد، دارای حجره هایی است که محافظان در آن مستقر می شده اند، و در ضمن ، این حسن را دارد که محل رخنه را در باروی شهر می توان معلوم ساخت . بنای بیشتر دژهای دکن در زمان بهمنیان یا جانشینان آنها برای سد کردن راه پیشرفت سپاهیان شمالی بود. هنگامی که سلسله های محلّی برج و باروی مالوا را در اختیار داشتند به استحکامات آن افزودند و ارگهای عظیمی نیز در آنجا بنا کردند.

(12) فشار عمدة هجوم دشمن بر دروازه ها وارد می آمد. با عبور از راههای پر پیچ و خم یا مارپیچهای ممتدّی که یک طرف آنها دیواری محکم و طرف دیگر سراشیبی هولناک بود به دیوارهای میان برجیِ دژهای کوهستانی می رسیدند؛
(13) در دو سوی دروازه های دژها در زمین هموار، که تعداد آنها غالباً هشت بود (فتحپور سِکری )، برجهایی برپا بود؛
(14) اتاقکهای محافظان دروازه در دو ردیف روی هم یا بیشتر در همین برجها قرار داشت ، و گاهی نیز موضع دفاعی دیگری بیرون از بارو برای محافظت از دروازه درنظر گرفته می شد؛
این مواضع در مواردی خود به بزرگی برجی بود. از قلعه های کنار رودخانه ها از سویی با خود رودخانه و از سوی دیگر با خندق و پل متحرک جلو دروازه ها دفاع می شد. بعدها در دیواره های سنگی و برجها و مزغلهایی که برای استفاده از توپخانه مناسب نبود تغییراتی داده شد تا با مقتضیات آتش توپخانه متناسب باشد. ارگهای اکثر قلعه های کهنی که به دست مسلمانان بازسازی شده بناهای جالب توجهی است که باروهای مضاعف و دروازه های محکمی دارد. نیز رجوع کنید به برج * ، قلعه * .

---

منابع :


J. Burton Page A study of fortification in the Indian subcontinent from the thirteenth to the eighteenth century A.D., BSOAS, xxiii/3 (1960), H ukm- Na ma : مجهول المؤلف ) حکم نامه ( , in Asiatic Society of Bengal, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the collection of the Asiatic Society of Bengal , by Wladimir Ivanow, Calcutta 1924, no. 1648;
Sidney Toy, The strongholds of India , London 1957.

/ د.اسلام / ا. ع . رضوی

2) نبرد بارو

الف ) ملاحظات کلی . در کشورهایی که از دوران باستان شهرهای بزرگ آنها بیشتر دارای برج و بارو بود و روستاها نیز از قرن پنجم میلادی به بعد با دامنه ای روزافزون بر گرد خود حصار می کشیدند (رجوع کنید به قلعه * ) هرگاه قصد کشورگشایی و نه صرفاً قصد حمله و تاراج در کار بود، محاصره یکی از شکلهای اساسی جنگ به شمار می آمد. هرچند قوای موجود بندرت برای محاصره کافی بود، مهاجمان راههای عادیِ دسترسی به دژِ تحتِ محاصره را می بستند، و بدین گونه ، با ایجاد قحطی یا تهدید به قحطی ، محاصره شدگان را وادار به تسلیم می کردند، مگر آنکه نیروهای کمکی از بیرون یا حمله ای از درون قلعه مهاجمان را می پراکند. با اینهمه ، اگر امید نجات یا وفاداری به امیر روحیة محاصره شدگان را قوی نگاه می داشت ، ذخایر مواد غذایی به آنان امکان می داد که دیرزمانی ، مقاومت کنند. گاه نیز پیش می آمد که محاصره کنندگان ، بر اثر نداشتن تدارکات کافی برای عملیاتی طولانی (رجوع کنید به جنگ * ) یا دودلی در این باره که از جنگ مزایایی جز برای خود امیر حاصل شود، دلسرد می شدند و از منازعه دست می کشیدند. چادرنشینان ، که به ادوات محاصره مجهّز نبودند و به کشت و زرع نیز اعتنایی نداشتند گاهی با خرابیهایی که موجب ورشکستگی دیرپای اهالی می شد شهرهای بزرگ را وادار به تسلیم می کردند؛
ولی لشکرهای منظّم ، که متوجه فایدة حفظ عایدات زمین بودند و ویران ساختن کشورهایی را که اوضاع طبیعی احیای مجدد آبادیها را در آنها ممتنع می ساخت جنایتی بزرگ می شمردند، عموماً از امحای باغها و شبکه های آبیاری خودداری می کردند؛
جدا از عملیات نظامی به معنای اخصّ آن ، هدف عمدة آنها یافتن همدستانی در درون دژ یا به اسارت گرفتن امیری محلی با توسل به نیرنگ بود تا تسلیم شدن دژ را شرط آزادی او قرار دهند.

عملیات مهاجمان ـ گذشته از کاربرد سلاحهای فردی ـ با کمک ادوات محاصره صورت می گرفت که ، در عین تداوم سنتهای کهن ، کیفیت آنها را بهبود بخشیده بودند وـ از قرن چهارم به بعد ـ بمراتب بیشتر از گذشته از آنها استفاده می شد. نخست ، هر زمان که میسّر بود، می کوشیدند تا بخشی از خندق را پر کنند تا بتوانند از آن بگذرند. در بارة شهرها، تلاش می کردند تا با حملة ناگهانی یا با استفاده از جاسوسان ، به کمک نردبان از بارو بالا بروند، و در این صورت نخستین کسانی که موفق به ورود به شهر می شدند به سمت دروازه می شتافتند تا آن را برای داخل شدن دیگران باز کنند و برای این تدبیر، جز در شب ، احتمال موفقیّت وجود نداشت . شیوة معمولتر ـ به شرط مساعدت وضع زمین ـ این بود که «برج » یا «دبّابه »های چوبی چند طبقه را به پای بارو می بردند و مهاجمان از فراز آنها با دشمن به نبرد می پرداختند و سرانجام بر سر آنها فرود می آمدند. از همه معمولتر، شیوة ایجاد شکاف در باروی شهر یا ایجاد رخنه در دیوارهای قلعه یا سعی در فرو ریختن آنها با زدن «نقب » یا با ادوات محاصره بود. نقب ، که ظاهراً خراسانیان در آن کار آزموده بوده اند، از نقطه ای بیرون بارو و در صورت امکان پوشیده از انظار مدافعان زده می شد و با استفاده از شمعهای چوبی از فرو ریختن سقف آن جلوگیری می کردند و چندان پیش می رفتند تا به زیر دیوار قلعه برسند؛
آنگاه شمعهای چوبی را آتش می زدند و در نتیجه کف (اگر از سنگ یکپارچه نبود) و، همراه با آن ، بنای روی آن فرو می ریخت ؛
محاصره شدگان نیز با نقب زدن به مدافعه می پرداختند به این امید که مسیرشان با مسیر نقب دشمن تلاقی کند. ادوات محاصره ، به طور کلی ، دو نوع بود: یکی آنکه نقطة خاصی از دیوار را هدف ضربات مستقیم قرار می داد که همان دژکوب یا قلعه کوب («کَبْش »، «سِنَّوْر») معروف تا قرن نهم است ؛
دیگر آنکه شیئی را پرتاب می کرد و این خود به اعتبار شیوة پرتاب به سه دسته تقسیم می شد: منجنیق * که گروهی از افراد (در منجنیقهای غربی از وزنه ای نیز برای همسنگی کمک گرفته می شد) تیرِ اهرمی را به عقب می کشیدند و سپس آن را رها می کردند تا با نیروی بسیار به پرتابه می خورد و آن را به سوی هدف پرتاب می کرد؛
«عَرّاده » که در آن با پیچاندن طناب اثری مشابه منجنیق بر پرتابة سبکتر عاید می شد؛
و سرانجام ، از پایان قرن ششم ، کمان زنبورکی چرخدار («قوس الزیار») که طرز کار آن شبیه کمانهای معمولی برای پرتاب کردن تیری پر زور بود، ولی عمل کردن آن به همکاری چندین نفر نیاز داشت . بیشتر اوقات ، به سبب مشکلات حمل و نقل ، این آلات را در محل می ساختند یا قطعات مجزّای آنها را سوار می کردند و سپس با ارّابه به نقطة خاصی که درنظر داشتند می بردند؛
کاربرد موفقیت آمیز این ادوات مستلزم سازگاری وضع زمین بود، و در دژهای واقع در اراضی کوهستانی غالباً این شرایط وجود نداشت .

مدافعان در دفاع از خود رگباری از تیر به سوی عملة ادوات محاصره پرتاب می کردند؛
ازینرو، این گروه می بایست در پناه حفاظ و سپرهای بزرگ قرار گیرند. وقتی که مهاجمان به پای دیوار می رسیدند سنگ و قیر و جز آن بر سرشان ریخته می شد. از همه مهمتر، می کوشیدند تا با پرتاب نفت (رجوع کنید به نفط * ) برجهای آنها را به آتش بکشند و در نتیجه ، مهاجمان ناگزیر بودند ادوات محاصره و بویژه برجها را، که آماج بزرگی برای این حملات بود، با پوست خامی بپوشانند که آن را با سرکه آغشته و نسوز کرده بودند. برای ساختن این ادوات یا هدفگیری دقیق با آنها، بویژه در قرون اول ، بسا که از مهندسان غیر مسلمان ، که سپاهیِ به معنای دقیقِ کلمه نبودند، استفاده می شد.

---

منابع :


(15) C. Cahen, Un traite d'armurerie compose pour Saladin, BEO, 12 (1984), 103-163;
(16) K. Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlischen Geschutzwesens aus orientalischen Quellen , Helsinki 1941.

(17) در همة وقایعنامه ها وصفهایی در باره محاصره ها وجود دارد که به تحلیل نیامده اند؛
(18) از مهمترین آنها وصفهایی است که در آنها به جنگهای صلاح الدین و فرنگیان و در قرن بعد به فتوحات مغولها و ضد حمله های ممالیک اشاره می شود. توپخانه در دورة سلاحهای گرم از این مقاله حذف شده است ؛
برای این موضوع رجوع کنید به باروت / باروتخانه .

/ ک . کاهن ( د.اسلام ) /

ب ) سرزمینهای غربی جهان اسلام . آن شیوه های جنگی که محاصره کنندگان و محاصره شدگان به کار می بردند در مغرب و مشرق اصولاً یکسان بود؛
تفاوتهای عمده را در واژگان باید یافت . برای آگاهی از تفاصیل عمده رجوع کنید به لوی ـ پرووانسال ، 1932، ص 150؛
ادریس ، ج 2، ص 533؛
برونشویگ ، ج 2، ص 87.

منجنیقهای بنی مَرین به صورت ادوات محاصرة بسیار قدرتمندی درآمدند. مثلاً در محاصرة معروف تلمسان ، این منجنیقها قادر به پرتاب گلوله هایی از سنگ مرمر بودند که برخی از آنها را در محل یافته اند و محیط بزرگترین آنها دو متر و وزن آن 230 کیلوگرم است ، در حالی که در محاصرة المهدیّه (601) به فرمان سلطان الناصر، از سلسلة موحّدون ، وزن سنگینترین گلوله تنها 53 کیلوگرم بود ( القرطاس ، ترجمة بومیه ، ص 329). در دورة بنی مرین از آلت تازه ای موسوم به «قوس الزیار» استفاده شد که ظاهراً کُشْکَنْجیر یا فلاخن عظیمی بوده و قطعات آن با یازده استر حمل می شده است . ابزارهای کوچکتر («رَعاده »، «عَرّاضه » که همان «عرّاده * » عربی فصیح است ) بسیار رایجتر شد: محاصره کنندگان آنها را بر فراز سکوی برجهای پیشروندة خود نصب می کردند، و محاصره شدگان نیز از آنها برای پرتاب گلوله های آتشین و به آتش کشیدن آن برجها استفاده می کردند.

و امّا در بارة سلاحهای دستی گفته شده است که ، از نیمة اول قرن پنجم ، مهاجمان به «قِسی عَقّاره » یا کمانهای زنبورکی قتّالی مسلح بوده اند که با استفاده از شمار کثیری از آنها محاصره شدگان را از نزدیک شدن به مزغلها و تیراندازی به نقب زنها بازمی داشته اند. سرکردة لشکرِ محاصره کننده برای آنکه بتواند عملیات را سرپرستی کند محلی برای دیدبانی («مَرْقَبَه »، «دیده بان »، و بندرت «شِراع ») داشت .

شرح دقیق عملیات محاصره کمیاب است . در بارة محاصرة بُبَشتر * در 457/1065 (ابن عذاری ، 1930، ج 3، ص 227) و محاصرة سَرقسطه در 512/1118 ( القرطاس ، ترجمة بومیه ، ص 233؛
چاپ رباط ، ج 2، ص 88) و محاصرة قفصه به دست موحّدون (ابن عذاری ، 1963، بخش موحدون ، ص 165 - 168؛
> هسپری < ، دورة 28 (1941)، ص 45، 62) و دو محاصرة تلمسان به دست بنی مرین (ابن خلدون ، ج 7، ص 94، 221، 257؛
ترجمة دسلان ، ج 3، ص 373؛
ج 4، ص 143، 221) و محاصرة المِریه در 709/1309 (ابن خلدون ، ج 7، ص 249) شرحهای جالبی در دست است .

عبدالمؤمن ، از سلسلة موحدون ، در 540/1146، برای فرو ریختن بخشی از باروی فاس دست به اقدام خارق العاده ای زد: او در بالادست رودی که مسیرش از شهر می گذشت سدی ساخت و آنگاه که آب به اندازة کافی جمع شد سد را شکست و سیلی که به راه افتاد باروی شهر را فروریخت (لوی ـ پرووانسال ، 1928، ص 164، حاشیة 1).

برخی از محاصره ها چندین سال به طول می کشید: سلطان یوسف بن یعقوب ، از بنی مرین ، تلمسان * را مدت هشت سال و سه ماه محاصره کرده بود، و محاصره زمانی به پایان رسید که او کشته شد و این امر به پراکنده شدن قوای او انجامید. در واقع ، باروی پیرامون شهر نه فقط بناها بلکه فضاهای باز گسترده ای را نیز دربر می گرفت که قابل کشت بود یا به عنوان مرتع از آنها استفاده می شد. وصف قیمتهایی که اهالی محاصره شدة بلنسیه * ( الاندلس ، دورة 13 (1948)، ص 140) و تلمسان (ابن خلدون ، ج 7، ص 96؛
ترجمة دسلان ، ج 3، ص 337) برای خریدن مواد غذایی می بایست بپردازند موجود است .

طولانی شدن مدت برخی از محاصره ها سبب می شد که لشکریانِ محاصره کننده اردوگاهِ («محلة ») خود را به صورت شهری واقعی ، دارای بارو و استحکامات و مسجد جامع و گرمابه و بازار، درآورند. معروفترین آنها عبارت اند از المنصوره * (یا المنصوریّه ) بیرون تلمسان ، و سانتافه که سلاطین کاتولیک در 896/1491 طی محاصرة غرناطه بنا کردند؛
ولی مورّخان به بسیاری نمونه های دیگر نیز اشاره کرده اند.

---

منابع :
(19) ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر ، بیروت 1391/1971؛
(20) ابن عذاری ، البیان المغرب ، ج 3، چاپ لوی ـ پرووانسال ، 1930، چاپ Huici 1963؛


R. Brunschvig, La Berberes , orientales sous

(21) les Hafsides;
(22) Ibn Khldun, Histoire des Berberes , tr. de Slane;
(23) H.R. Idris, La Berberie orientale sous les Z i r i des , Lإvi-Proven µ al, Documents inإdits d'histoire almohade, 1928;
(24) idem, L'Espagne musulmane au X esiecle, 1932.

/ د.اسلام /ج .س .کولن

ج ) ایران . ایرانیان پیش از اسلام با شیوه های محاصرة دژها و استفاده از ادوات محاصره آشنا بوده اند، زیرا در سپاه ساسانیان مهندسان کارآزموده ای خدمت می کرده اند (رجوع کنید به کریستن سن ، ص 212 - 213) و ایران ، بویژه در مناطقی مانند آذربایجان و فارس و نواحی کرانة دریای خزر و خراسان آکنده از قلاع و استحکامات بوده است (رجوع کنید به اشپولر، ص 499-502). در جانب مشرق نیز، چنانکه باستان شناسان روسیه نشان داده اند، قلعه های روستایی خوارزم برپا بود که عربها تا چند دهة بعد به آنها نرسیدند (رجوع کنید به تالستوف ، ص 73 به بعد). ایرانیان در مقابله با حملة مسلمانان به تیسفون در 16 از منجنیق و عرّاده استفاده کردند، ولی مردی به نام سعد شیرزاد بیست منجنیق برای مسلمانان ساخت که ، سیزده سال بعد در محاصرة اِصْطَخْر از آنها استفاده شد (طبری ، سلسلة اول ، ص 2427؛
ابن اثیر، ج 2، ص 396؛
بلاذری ، ص 389).

در عصر امویان ، بارها به کاربرد فنون محاصره در مقابل باروی شهرها و استحکامات مناطق شرقی ایران اشاره شده است . قتیبة بن مسلم ، والی خراسان ، در 92، شومان را در خُتَّل محاصره کرد و منجنیقی قدرتمند معروف به «الْفَحْجاء» («گشادپایه ») به کار برد که گلوله های سنگی آن در کاخ امیر محل افتاد و مردی را کشت ؛
دو سال بعد هم قوای قتیبه در سمرقند، با استفاده از عرّاده ، باروی شهر را ویران کرد (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1230، 1244 - 1245؛
ابن اثیر، ج 4، ص 437، 453). چنانکه از کاربرد منجنیق و عرّاده در دفاع ساسانیان از تیسفون در برابر مسلمانان برمی آید، در جنگهای عادیِ فضای باز نیز، مانند نبردهای فتح قلعه ، از این ادوات یا دست کم انواع سبکتر و خوشدست تر آنها استفاده می شده است . از همین رو می بینیم که در 121، حارث بن سُرَیجِ شورشی با دو عرّاده به مقابله با نیروهای تمیمی و اَزْدیِ نصربن

سَیّار می رود (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1692؛
ابن اثیر، ج 5، ص 178).

در جنگهای عصر عباسی با دولت روم شرقی ، در مرزهای آناطولی که دژهای مستحکم فراوان داشت ، فنون نبرد بارو پیچیده تر شد و شیوه های تازه ای به کار رفت (رجوع کنید به عَواصم * ). استفاده از نفت شعله ور را، که در ظرفهایی قرار می گرفت و با فلاخن یا وسایل دیگری به مواضع دشمن پرتاب می شد احتمالاً طی همین جنگها آموختند؛
در منابع غالباً به «نفّاطون »، گروه سربازان متخصص در پرتاب نفت ، اشاره شده است . مثلاً در منطقة کوهستانی آذربایجان ، بویژه در محاصرة بَذّ * ، دژ مستحکم بابک خرم دین * ، لشکریان افشین ، سردار قوای خلیفه المعتصم ، این وسیله را به کار برده اند (طبری ، سلسلة سوم ، ص 1211، سال 222)؛
در قرن بعد، قوای خلیفه در فارس نیزه هایی به سوی مهاجمان دیلمی پرتاب می کردند که ظروفی حاوی نفت («مزاریق النفط ») به آنها بسته شده بود (ابن مسکویه ، ج 1، ص 282؛
ترجمه ، ج 4، ص 321،

سال 322). در 354، خَلَف بن احمد صفاری ، که در یکی از دژهای سیستان به محاصرة قوای شورشی درآمده بود، کیسه هایی پر از مار را با عرّاده بر سر قوای دشمن فروریخت ، ولی اثر آن بیشتر همان ایجاد وحشت بوده است (مَنینی ، ج 1، ص 101).

سپاهی که سلطان محمود غزنوی به وجود آورد احتمالاً پیشرفته ترین نیروی رزمی بوده است که در جهان اسلام می شناسیم . ازینرو از لحاظ ادواتِ نبردِ بارو نیز بسیار مجهز بوده است . ادوات سنگین را با فیل حمل می کردند و خود این فیلها به کوبه هایی مجهز بودند که با آنها دیوارها و عمارات را فرو می ریختند (برای استفاده ای مشابه از این حیوانات در اندک زمانی پس از این تاریخ رجوع کنید به جوینی ، ترجمة بویل ، ج 2، ص 360: قوای قراختای از فیلهایی که از قوای خوارزمشاهیان به غنیمت گرفته بودند برای در هم شکستن دروازه های بلاساغون استفاده کردند). در سپاه غزنویان از وجود کارآزمودگان و متخصصان ، نظیر مهندسان و نقب زنان ، برای به کار انداختن منجنیقها و عملیات نقب زنی استفاده می شد. بویژه در لشکرکشیهای محمود و پسرش مسعود در غور (افغانستان مرکزی )، به استفاده از مهارت اینان نیاز بود، زیرا مقاومت قوای محلی در برجها و استحکامات متمرکز شده بود. این برجها را با سنگ گلوله باران می کردند و در زیر آنها هم نقب می زدند؛
به گفتة بیهقی ، بر کنگرة دژی کمندهایی پرتاب کردند و قوای غزنوی از دیوارهای آن بالا رفتند (رجوع کنید به بازورث ، 1960، ص 65، 68؛
همو، 1963، ص 118، 121).

سلجوقیان ، که از اقوام ترکان صحرا بودند، هنگام ورود به سرزمینهای اسلامی به فراگرفتن فنون محاصره ناگزیر شدند، و تا مدتی به استحکامات به دیدة احترام می نگریستند (رجوع کنید به بخش 1). سلجوقیان ، به جای حملة مستقیم به ایرانیان ، با جدا کردن آنها از مناطق تأمین کنندة محصولات کشاورزی ، شهرنشینان را وادار به تسلیم کردند؛
ولی در 442، طغرل محاصرة اصفهان را تقریباً یک سال ادامه داد تا ابومنصور فرامرز، از خاندان کاکوییان دیلمی ، تسلیم شد (ابن اثیر، ج 9، ص 384-385). چندی نگذشت که رستة خاصی متشکل از مهندسان و نقب زنان و نفت اندازان در سپاه سلجوقیان به وجود آمد؛
در این مورد نیز، همچنانکه در مورد عباسیان ، برخورد با قوای روم شرقی این اقدام را تسریع کرده است . الب ارسلان در لشکرکشی 456 به گرجستان ، برای درهم شکستن خطّ دفاعی چوبینی که در «آنی » وجود داشت از گروه نفط اندازان خود استفاده کرد، و سپس از آنجا به سمت مغرب پیش راند و به آناطولی رفت . در هنگام محاصرة آنجا، با کیسه هایی که از خاک و کاه پر شده بود سکوهایی برای تیراندازان و کمانکشان و نفط اندازان ساخت ؛
بعلاوه برجی چوبین برپا کرد که سرپناه آن نمدی آغشته به سرکه بود تا مهاجمان را از خطر مایعات مذاب و آتشی که بر سر آنها ریخته می شد در امان دارد؛
قوای سلجوقی ، از فراز این برج ، باروها را فرو ریختند (صدرالدین علی بن ناصر حسینی ، ص 39-40). ملکشاه سلجوقی ، در اوایل سلطنت خود، پس از سرکوب کردن شورش قاوُرد در 465، فرماندهی منجنیقها و ادوات محاصرة سپاه را به یکی از برجسته ترین سرداران خود، غلامِ اخته ، عمادالدین ساوْتِگین ، محوّل کرد (عمادالدین کاتب ، ص 50-51).

در دورة خوارزمشاهیان و غوریان و مغولان (قرون ششم ـ هفتم )، که علم به اوج تکامل خود رسیده بود، اطلاعات فراوانی در بارة فنون محاصره در دست است . در این دوره به این نکته پی برده بودند که گلوله باران شهر نه تنها باروها را ـ که در ایران بزرگ معمولاً از خشت خام ساخته می شد ـ فرو می ریزد بلکه اثر روانی نیز دارد و باران گلوله ها زندگی در شهرِ محاصره شده را ناامن می سازد. با استفاده از همین تدبیر، یعنی اشاعة یأس و وحشت بود که خوارزمشاهیان در 600 مدافعان غوری هرات را تقریباً به زانو درآوردند (جوینی ، ترجمة بویل ، ج 1، ص 320-321). خوارزمشاهیان ، که خود از سرزمینی جلگه ای با شبکه ای فشرده از رودها و ترعه ها آمده بودند، در استفادة ماهرانه از رودها و روانه ساختن آب به میان حصار، کارآمد بودند. لشکریان خوارزمشاهیان ، پس از مرگ معزالدین محمد سلطان غوری در 602، مجدداً هرات را محاصره کردند. مهاجمان هریرود را سد کردند تا آب آن باروی شهر را احاطه کرد؛
آنگاه با استفاده از قایق دست به حمله زدند. وقتی که شاه علاءالدین محمد شخصاً به محل رسید، دستور داد که سدّ را بشکنند و آبهای گرد آمده در پشت آن را جاری سازند؛
سیل خروشان قسمتی از باروی شهر را ویران کرد و پس از نبرد مختصری ، شهر به دست خوارزمشاهیان افتاد. اندک زمانی پس از آن حسین خَرْمیل ، والی هرات ، بر خوارزمشاهیان شورید؛
این بار خوارزمشاهیان آب هریرود را به خندقی که گرد شهر وجود داشت و لبه های آن را با استفاده از تنة درختان و خاشاک بالا آورده بودند سرازیر کردند. وقتی که سطح آب بالا آمد و به پای دیوار شهر رسید، راه آبی در خندق باز کردند و آب با فشار از آن خارج شد و در نتیجه قسمتی از باروی شهر فرو ریخت و مهاجمان توانستند از روی سنگ و خاشاک به دروازه های شهر برسند (جوزجانی ، ج 1، ص 259ـ260؛
جوینی ، ترجمة بویل ، ج 1، ص 335). پس از مرگ غیاث الدین محمود غوری در 609، افرادی از خاندانِ حاکم که با آنها رقابت داشتند بر سر تصاحب فیروزکوه ، پایتخت غوریان دست به توطئه زدند و نمونة جالبی از شگرد اسب ترویایی به کار بستند؛
بدین صورت که هشتاد مرد جنگی را درون صندوقهایی مخفیانه وارد شهر کردند، ولی نقشة آنها باطل شد، مردان گرفتار آمدند و کشته شدند (جوزجانی ، ج 1، ص 408-409).

منابع اسلامی و نیز سیاحان اروپایی ، که به داخل قلمرو مغولان سفر کرده بودند، نوشته اند که مغولان فنون نبرد بارو را به سطحی عالی تکامل بخشیده بودند. عدّة سپاهِ «منجنیقیانِ» چنگیزخان به سرکردگی نویین آباقا را چندین هزار گفته اند (همان ، ج 2، ص 1047)، که افراد چینی و اروپایی نیز در آن عضویت داشته اند. منجنیقیان چینی و نفت اندازان و «چرخ اندازان » (عملة پرتاب تیرهای متعدد در آنِ واحد) در سپاه هولاکو نیز بوده اند. «چرخ کمان »، یعنی کمانی را که چندین تیر پرتاب می کرد، نخستین بار مغولان به جهان اسلام شناساندند؛
چنگیز در حمله به نیشابور در 618 از این گونه سلاحها استفاده کرد. مارکوپولو، در اشاره به متخصصان بیگانه ای که در خدمت مغولان بوده اند، از یک متخصص آلات حصار از آلمان و یک مسیحی نسطوری یاد می کند؛
در حمله به خراسان نیز چنگیز از یک سرباز فراری ایرانی که از مردم اُسْتُوا در شمال خراسان بود استفاده کرد و ادارة منجنیقها و آرایش جنگی «پیادگان » را بر عهدة او گذاشت (نسوی ، ص 53-54؛
ترجمة هوداس ، ص 90 - 91). ادوات محاصرة مغولان معمولاً با ارّابه حمل می شد، و جان پلانو کارپینی می گوید که ، برای نقل و انتقال این ادوات ، طناب جزو وسایلی بود که همة لشکریان با خود داشتند (رجوع کنید به هوری ، ص 123 - 124، 180ـ192).

مغولان در نبرد بارو تدبیرهای زیرکانه ای به کار می بردند. معمولاً نخستین کاری که می کردند گردآوردن گروهی از اهل محل («حَشَر») بود؛
از این افراد همچون سپر محافظ برای سربازان مغول یا در حمل مهمّات برای عراده ها استفاده می شد (رجوع کنید به جوینی ، ترجمة بویل ، ج 1، ص 92-93، محاصرة خجند؛
همان ، ج 1، ص 107، حمله به دَبوسیه و سمرقند). آنگاه عراده ها و توپخانة سنگین را به نزدیکترین نقطة ممکن به بارو یا استحکامات تحت محاصره می بردند. در جَنْد، در 616، نخست خندق را پر کردند، سپس عراده ها و دژکوبها و نردبانها را به کار گرفتند (همان ، ج 1، ص 89). توربی نُقْشین ، سردار مغول ، در مُلْتان ، ظاهراً منجنیقهای خود را روی کَلَکهایی در رود سند سوار کرده است (همان ، ج 1، ص 142). در نیشابور نیز مغولان از قرار معلوم 200 منجنیق را در یک روز به راه انداخته اند؛
آنها برای ساختن دیواره های محافظ و نیز عراده ها و دبّابه ها و دژکوبها از چوب درختان واحة بُوشْتَقان استفاده کردند که در همان نزدیکی بود و درختهای بسیار داشت (نسوی ، ص 54؛
ترجمة هوداس ، ص 91-92). هر جا که سنگ یافت نمی شد، مثلاً در محاصرة گُرگانج در خوارزم در 617 تا 618، تنه های درخت توت را در آب می خیساندند و سپس آنها را به منزلة پرتابه به کار می بردند؛
در حین گلوله باران ، خندق را نیز با خاشاک می انباشتند و روستاییانِ «حشر» را که به صورت هلال به صف درآمده بودند به پیش می راندند تا خاکریزهای دفاعی را خراب کنند.

استعمال باروت و توپخانه در جهان اسلام طبعاً بر فنون محاصره اثری عمیق گذاشت (برای بررسی این شیوه های جدید در ایران رجوع کنید به باروت / باروتخانه * ، ذیل صفویان ).

---

منابع :
(25) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ تُرنبرگ ، لیدن 1851-1876؛
(26) ابن صصری ، کتاب الدرّة المضیئة فی الدولة الظاهریّة ، چاپ برینر، برکلی 1963؛
(27) ابن مسکویه ، کتاب تجارب الامم ، ج 1، چاپ آمد روز، مصر 1332/1914، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(28) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1866؛
(29) علی بن ناصر حسینی ، اخبارالدولة السلجوقیة ، بیروت 1404؛
(30) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ... ( و دیگران ) ، لیدن 1879-1901؛
(31) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، تاریخ دولة آل سلجوق ، تلخیص فتح بن علی بنداری ، بیروت 1978؛
(32) احمدبن علی منینی ، شرح الیمینی المسمی بالفتح الوهبی علی تاریخ ابی نصر العتبی ؛
(33) محمدبن احمد نسوی ، هذه سیرة السلطان جلال الدین منکبرنی ، چاپ و ترجمة هوداس ، پاریس 1891-1895؛


(34) C.E. Bosworth, The Ghaznavids, their empire in Afghanistan and eastern Iran 994-1040, Edinburgh 1963, idem, Ghaznavid military organisation, Der Islam, xxxvi (1960);
(35) A.Christensen, L'Iran sous les Sassanides , Copenhagen 1944;
(36) Djuwayni, The history of the world- conqueror , tr. J.A. Boyle, Manchester 1958;
(37) Dju ¦ zdja ¦ n ¦ â , T ¤ ab ¤ ak ¤ a ¦ t-i Na ¦ s ¤ ir i ¦ , tr. Raverty;
(38) K. Hurri, Zur Geschichte des mittelaterlichen Geschutzwesens aus orientalischen Quellen , Helsinki-Leipzig 1941;
(39) Ibn Miskawayh, Eclipse of the Abbasid Caliphate ;
(40) S.P. Tolstov, Auf den Spuren der altchoresmischen Kultur , Berlin 1953;


مطالب باید عمدتاً از منابع تاریخی سراسر دورة گردآوری شود، اما بخشهای ویژه ای دربارة نبرد بارو در

(41) Bertold Spuler, Iran in fruh-islamischer Zeit, Wiesbaden 1952, 493-494, 499-502;
idem, Die Mongolen in Iran, Berlin 1955, 413-416,

(42) وجود دارد؛
یادداشتهای Quatremةre در بارة استفاده از نفت ، حَشَرهای روستایی و منجنیقها و ادوات جنگی در:

Hist. des Mongols de la Perse, I, 132-137, 204-205, 284-292,

(43) هنوز ارزشمند است . بالاخره برای جزئیات فنی انواع مختلف منجنیق و چرخ کمان بهتر است اثر Huuri (رجوع کنید به بالا)، بویژه صفحات 123 به بعد و 180 - 192، مطالعه شود.

/ ک . ا. بازورث ( د.اسلام ) /

د) حکومت ممالیک . تاریخ نبرد بارو در حکومت ممالیک را باید با توجه به سوابق آن بررسی کرد:

(44) بیشتر جنگهای بزرگ ممالیک در نخستین دهه های تأسیس این حکومت روی داد. این جنگها عمدتاً با صلیبیان بود، که در آنها نبرد بارو عامل تعیین کننده و در واقع تقریباً منحصر به فرد به شمار می رفت ، یا با مغولان ، که هرچند آنها نیز محاصره را به هیچ وجه کم اهمیت نمی دانستند ولی نبرد در فضای باز را عامل تعیین کننده می شمردند (رجوع کنید به جنگ * ). از آن پس ، ممالیک فقط در جنگهای کوچک درگیر می شدند؛
امّا دو استثنای عمده وجود داشت : یکی جنگ با تیمور لنگ ، که در آن نبرد بارو نسبتاً مهم بود، دیگر بازپسین جنگ با عثمانیها، که در آن نبرد بارو اصلاً اهمیتی نداشت . در جنگهای کوچک محاصره های متعددی پیش آمد، ولی این برخوردها مختصرتر از آن بود که به تکامل شیوه ها و ادوات محاصره بینجامد.

(45) در بیشتر مدتِ حکومت ممالیک ، وسیلة عمده ای که در محاصره ها با آن گلوله های سنگین را پرتاب می کردند منجنیق * بود؛
ولی ، در قرن هفتم /سیزدهم ، بویژه در دهه های آخر آن ، استفاده از منجنیق به اوج رسید. مقارن با بیرون راندن نهایی صلیبیان ، یا اندکی پس از آن ، تاریخچة پراهمیّت این وسیلة جنگی به آخر می رسد.

(46) ابزار مهم ممالیک در نبرد بارو تا هفتاد هشتاد سال پس از پایان جنگهای صلیبی منحصر به منجنیق بود. ولی در دهة ششم قرن هشتم /چهاردهم ، باروت ـ که در زمینة سلاحهای جنگی انقلابی برپا کرد ـ به قلمرو ممالیک وارد شد و این کشور یکی از نخستین کشورهای اسلامی بود که از آن سود جست . ممالیک تا پایان حکومت خود توپخانه را فقط در محاصره ها به کار می بردند؛
ولی توپخانه ، با وجود جنبة انقلابیش ، تا دیر زمانی در درجة دوم اهمیت و پس از منجنیق قرار داشت و فقط در اواخر دورة ممالیک ، آن هم نه به طور کامل ، توانست جانشین منجنیق شود. سلاحهای گرم در نیمة دوم قرن نهم /پانزدهم سلاح اصلی نبرد بارو شد، ولی هیچگاه به جایی نرسید، که مانند اروپای معاصر و حکومت عثمانی ، تفوّق فوق العاده ای را که مدافعان در نبرد بارو در قرن هشتم بر نیروی مهاجم داشتند خنثی کند (برای اطلاعات بیشتر (رجوع کنید به ایالون ، 1956، و رجوع کنید به باروت / باروتخانه ).

ویژگی نبرد بارو در زمان ممالیک این است که دستگاه پرتاب گلوله ، اعم از منجنیق یا توپخانه ، یگانه آلت محاصرة مهمّی بود که به کار می بردند. دیگر ادوات محاصره ، مانند دبّابه و برج و نفت ، در دورة پیش از مملوکان به اوج رونق خود رسیده بود و در این دوره چندان به حساب نمی آمد (رجوع کنید به دنبالة مقاله ). ممالیک طی نخستین دهه های حکومت خود، کراراً در محاصره ها، همراه با کاربرد دامنه دارِ منجنیق ، از شیوة نقب زنی نیز با توفیق بسیار استفاده می کردند.

به رغم فقدان دلایل صریح ، از قراین بسیار چنین برمی آید که ممالیک (و نیز دیگر کشورهای شرقی و اسلامی ، گرچه شاید در سطحی محدودتر) منجنیقِ وزنه ای را وسیعاً به کار می بردند.

یکی از جنبه های قابل توجه کاربرد منجنیق در مصر و شام در قرون ششم ـ هفتم / دوازدهم ـ سیزدهم ، بویژه در جهاد با صلیبیان ، افزایش چشمگیر تعداد آنها در محاصره های ممالیک در قیاس با محاصره های ایوبیان است . سلاطین ایوبی ، از جمله صلاح الدین ، در هر محاصره تا ده منجنیق و غالباً کمتر از آن به کار می بردند: استفاده از یک یا دو یا سه منجنیق امری متداول بود (عمادالدین کاتب ، ص 331؛
ابن اثیر، ج 11، ص 120، 320، 331، ج 12، ص 6، 34، 42؛
ابوشامَه ، ج 2، ص 129، 135، 184، 192، 235، RHC ، > تاریخ مشرق < ، ج 4، ص 254؛
مقریزی ، 1934 - 1942، ج 1، ص 84؛
دِشان ، ج 2، ص 52، 64. مورد استثنایی قابل توجه رجوع کنید به ابن اثیر، ج 11، ص 37. برای اطلاعات بیشتر در بارة کاربرد منجنیق در دورة ایوبیان رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص 154؛
سبط بن جوزی ، ص ، 447؛
مقریزی ، 1934 ـ 1942، ج 1، ص 95 ـ، 97، 243). در اواخر دورة ایوبیان ، افزایشی نسبی به چشم می خورد (مقریزی ، 1934 ـ 1942، ج 1، ص 331؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 6، ص 329). یگانه فرمانروایانی که در قلمرو اسلامی از لحاظ کاربرد گستردة منجنیق تا حدودی با ممالیک قابل قیاس اند ایلخانان مغولی ایران اند که غالباً در یک محاصره از 20 تا 25 منجنیق استفاده می کردند (ابن کثیر، ج 13، ص 234، 269؛
ابن ابی الفضائل ، ج 12، ص 437؛
ابن فرات ، ج 7، ص 41؛
مقریزی ، 1934 - 1942، ج 1، ص 426، 475؛
نیز رجوع کنید به هوری ، ص 191 - 192، که در آن ارقامی اغراق آمیز ذکر شده ، و ص 191، حاشیة 4). شمار منجنیقهایی که ممالیک در محاصرة قلاع صلیبی وارد کارزار می کردند در همین حدود بود، ولی به احتمال بسیار برخی از آنها از ادوات مشابه مغولان پیشرفته تر بوده است (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) (مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 565-566؛
زترستن ، ص 16؛
ابن کثیر، ج 13، ص 313، 327؛
ابن ابی الفضائل ، ج 14، ص 553؛
ابن فرات ، ج 8، ص 80، 136؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 608، 778، و حاشیة 2؛
جَزَری ، ص 16؛
بهترین وصف در بارة نحوة توزیع منجنیقهای سپاه ممالیک در یکی از محاصره ها وصف محاصرة قلعة الروم است ). ولی شمار منجنیقهایی که اشرف خلیل در محاصرة عکّا (690) به کار برد بی سابقه بود. ابوالفداء، که خود شاهد محاصرة عکّا بود، می گوید که شمار منجنیقهای کوچک و بزرگی که در محاصرة این شهر به کار رفته از هر مورد دیگری بیشتر بوده است (ج 4، ص 24). به گفتة برخی از منابع تاریخ ممالیک ، عدد منجنیقها به 92 بالغ می شد؛
برخی دیگر آن را 72 ذکر کرده اند (جزری ، ترجمة سوواژه ، ص 5؛
ابن فرات ، ج 8، ص 111، 112؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 764؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 8، ص 5-6، حاشیة ص 6؛
همو، مَنْهَل ، ج 3، 62پ ؛
ابن ایاس ، ج 1، ص 123). عددی را که ابن عبری (ص 300) یا نویسندة گمنام اکسیدیوم اکونیس (ص 666) برای منجنیقهای ممالیک در آن محاصره به دست داده (رجوع کنید به هوری ، ص 173، حاشیة 3؛
نیز رجوع کنید به پرائر (به زبان عبری )، ج 2، ص 529) باید غلوّی فاحش دانست و چنین توجیه کرد که شاید مؤلفان مسیحی مایل بوده اند که قدرت محاصره کنندگان مسلمان را بیش از آنچه بوده بنمایانند. بَیْبَرس اول ، که نگران حملة دریایی فرانکها بود، در 671 اسکندریه را با 100 منجنیق مجهز کرد (مقریزی ، 1270، ج 1، ص 175؛
همو، 1934-1942، ج 1، ص 608). در این باره باید متذکر شد که ، در منابع ، مواردِ ذکرِ عدد منجنیقهای مهاجمان بمراتب بیش از موارد ذکر عدد منجنیقهای مدافعان است . در مورد عدد منجنیقها در محاصره ها نیز رجوع کنید به هوری ، ص 164-165، 172-173 (برخی از ارقام مذکور در این مأخذ مسلماً اغراق آمیز است ). در باره منابع موجود در زمینة کاربرد منجنیق در دورة جنگهای صلیبی رجوع کنید به همان ، ص 156، حاشیة 1.

منابع راجع به تاریخ ممالیک ، پس از دفع صلیبیان از شام و فلسطین ، عدد منجنیقهای مستعمل در محاصره ها را بندرت ذکر می کنند، گواینکه از این آلات بکرّات استفاده شده است . البته شواهد روشنی دالّ بر کاهش معتنابه عدد آنها در دست است (رجوع کنید به مثلاً ابن کثیر، ج 14، ص 213، 281ـ282؛
نیز همان ، ص 203ـ 209). هر چند دربارة عدد منجنیقهای استفاده شده در محاصره ها در زمان ممالیک اطلاعات نسبتاً مفصّلی در اختیار داریم ، دربارة عدد توپهایی که به کار می برده اند اطلاع چندانی در دست نیست ، این یکی از بزرگترین نواقص در بررسی تاریخ سلاحهای آتشین در زمان ممالیک است (ایالون ، 1956، ص 30).

ویژگی محاصره های قرن هفتم /سیزدهم افزایش چشمگیر عددِ وسایل پرتاب گلوله و نیز تنوّع هنگفت آنها در قیاس با گذشته است . از نوع جدیدِ فلاخن چندین گونة مختلف پدید آمد که همگی بر مبنای اصل واحدی ساخته شده بود. مسلمانان غالباً با این فلاخنِ نوع جدید، نفت پرتاب می کرده اند و بنابراین چنین می نماید که آن از نوع سبکتر این ادوات بوده است .

منابع تاریخ ممالیک به چهار نوع منجنیق اشاره می کنند: «فَرَنجیّه »، «مغربیّه »، «قَرابُغاویّه » (گاو نر سیاه )، «شیطانیه ». در دورة ممالیک بیش از دورة ایوبیان و شاید هر سلسلة اسلامی دیگری در قرون گذشته به این انواع اشاره می شود. پیش از قرن هفتم ، به آنها تقریباً اشاره ای نمی شود، و کمی پس از پایان قرن در منابع ـ یا در تواریخ ـ کلاً نامی از آنها نیست . این امر بازتابی از وقفه یا افولی است که پس از رفع خطر بزرگ حضور صلیبیان در قلمرو مسلمانان در تکامل منجنیق پیش آمد. به تفاوتهای موجود میان این چهار نوع در منابع اشاره ای نشده است ، ولی از اطلاعاتی که در آنها هست می توان نتیجه گیریهای مهمی کرد (برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به منجنیق * ).

نقب زنی یکی از شیوه های نبرد باروست که قرنها با آن آشنا بوده اند ولی پیش از قرن ششم بندرت از آن استفاده می شده است . این فن در اواخر قرن ششم و در قرن هفتم به اوج رونق خود رسید و بویژه مسلمانان آن را به کار می بردند. نقب زنی به این طریق انجام می گرفت : راهی زیرزمینی («نَقْب »، جمع : «نقوب »، و بسیار بندرت «سِرب »، جمع : «اَسراب » یا «سروب » از نقطه ای دور از استحکامات یا بارو به سوی آن حفر می شد که ، پس از رسیدن به زیر استحکامات ، آن را عریضتر، و گودتر و با شمعهای چوبی مستحکم می کردند؛
سپس آن را با بوته و کاه و دیگر مواد قابل اشتعال می انباشتند و همة آنها را آتش می زدند. شمعهای چوبی همراه با دیگر مواد سوختنی در آتش می سوخت و استحکامات که قسمت زیرین آن خالی شده بود فرو می ریخت . البته شیوة نقب زنی عمدتاً در استحکاماتی مؤثر بود که بر روی خاکی کم و بیش نرم ساخته شده بود و در مورد استحکاماتی که بر روی صخره ساخته شده یا آب پیرامون آن را فرا گرفته بود اثری بمراتب کمتر داشت (برای اطلاع از کوششی جالب برای فایق آمدن بر سختی خاک رجوع کنید به ابوشامه ، ج 4، ص 254ـ255). از فواید بزرگ این شیوه یکی این بود که نقب زنان ، برخلاف وضع خطرناک عملة برج و دبّابه ، از خطر تیر و نفت اندازی مدافعان در امان بودند، و دیگر اینکه قوای محصور، بی خبر از این عملیات ، غالباً غافلگیر می شدند. بهترین دفاع در برابر نقب زنی این بود که مدافعان هم به نقب زدن بپردازند و، پس از کشف مسیر نقب دشمن ، راهی به آن باز کنند، نقب زنان را بکشند یا آنها را با دود وادار به خارج شدن کنند و نقب آنها را ویران سازند. از این شیوه در جنگهای صلیبی در شام بمراتب بیشتر استفاده می شد تا در اروپا. مسلمانان نیز، در مقایسه با صلیبیان ، بیشتر و بااسلوب تر آن را به کار می بردند (گروسه ، ج 2، ص 86). این نکته شایان توجه است که صلاح الدین ، در محاصرة صهیون در 584/1188 عدة کثیری از پیادگان حلبی را در خدمت داشت که به شجاعت شهره بودند (ابن اثیر، ج 12، ص 5-6). وجود نقب زنان و پیادگان نخبه ، آموزش دیده در نبرد بارو، و همگی از یک شهر، چه بسا که تصادفی نباشد. ممالیک ، بویژه در محاصرة بازپسینِ قلاع صلیبیان ، در مقیاسی بمراتب وسیعتر از ایوبیان از نقب

استفاده کردند (سبط بن جوزی ، ص 225، 462، 467، 474؛
جزری ، ترجمة سوواژه ، ص 16؛
ابن ابی الفضائل ، ج 12، ص 470، 490؛
ابن عبدالظاهر، ص 152؛
ابن دواداری ، چاپ رویمر ، ج 9، ص 131، 261؛
ابن عبری ، ترجمة بُجْ ، ص 492ـ493؛
یونینی ، ج 2، ص 317-318؛
ابن فرات ، ج 8، ص 80، 112؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 69، 84، 489، 491، 498، 747، 767؛
عینی ، ج 2، بخش 1، ص 242؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 5، ص 36، 40، ج 7، ص 138، ج 8، ص 6، همان ، 1908-1936، ج 5، ص 407، 462، 467، ج 6، ص 52، 370؛
نیز رجوع کنید به کاترمر ، ص 252-255، حاشیة 81؛
ری ، ص 36، 37 و جاهای متعدد؛
اُمان ، ج 1، ص 134، ج 2، ص 50-52؛
گروسه ، ج 2، ص 550، ج 3، ص 703-704، 743، 755، 762؛
دشان ، ج 2، ص 66؛
فدن ، ص 38-39؛
پرائر، ج 2، ص 50، 452، 456-457، 460، 488، 539، 541).

نقب زنها را «نَقّابون » (و بندرت «نَقّابه ») می خواندند و عمل نقب زدن را «نَقْبَ» (نَقَبَ) یا «تنقیب » (نَقَّبَ) می گفتند. کسانی را که به کار کندن سنگ از استحکامات می پرداختند «حجّارون » می نامیدند. در عملیات نقب زنی از نجّار («نجّارون ») هم استفاده می شد. عمل به آتش کشیدن مواد قابل اشتعال را «تعلیق » (عَلَّقَ) و بندرت «احراق » (اَحْرَق ) می خواندند (عمادالدین کاتب ، ص 166؛
ابن عبدالظاهر، ص 89؛
ابن فرات ، ج 8، ص 80؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 1003؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 8، ص 6، همان ، 1908-1936، ج 5، ص 407؛
کاترمر، ص 284، حاشیة 95؛
انصاری ، چاپ اسکانلن ، ص 92). پس از جنگهای صلیبی ، استفاده از نقب رو به کاهش گذاشت ، ولی به هیچ وجه متوقف نشد (رجوع کنید به منابع دورة پس از جنگهای صلیبی مذکور). وصف نقبهایی که ممالیک در محاصرة اَرْسوف در 663 (مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 528-529) و المَرْقَب در 684 (ابوالفداء، ج 4، ص 27؛
ابن عبدالظاهر، ص 78-79؛
ابن فرات ، ج 8، ص 17-18؛
نیز رجوع کنید به ابن تغری بردی ، 1348، ج 6، ص 40) زده اند بس جالب است .

یکی از دلایل توفیق ممالیک در عملیات نقب زنی این بود که در محاصرة دژهای ساحلی صلیبیان ، به حد کمال و فارغ از محدودیتهایی که در موارد دیگر داشتند در اِعمال شیوه های خود آزاد بودند، زیرا بر آن نبودند که پس از تسخیر این دژها آنها را مرمّت و نگهداری کنند، بلکه هدفشان این بود که این دژها را با خاک یکسان سازند.

منجنیق و نقب دو سلاح عمدة نبرد بارو بود که ممالیک ، با استفاده از آنها، توانستند قلاع صلیبیان را تسخیر کنند و به سلطة آنها بر شام و فلسطین خاتمه دهند.

نبرد بارو و قدرت دریایی ممالیک . یکی از بزرگترین ضعفهای ممالیک در حمله به دژها و شهرهای ساحلی صلیبیان این بود که هرگز نتوانستند آنها را کاملاً محاصره کنند، زیرا همیشه راه دریا بر محاصره شدگان باز بود. در طی سراسر دورة هجوم ممالیک بر صلیبیان ، حتی در زمان حکومت بیبرس اول که نیروی دریایی ممالیک به اوج خود رسیده بود، حتی یک مورد محاصرة همزمان از خشکی و دریا دیده نشد. همة محاصره های ممالیک در امتداد باریکة ساحلی به نحوی صورت می گرفت که گویی مطلقاً فاقد نیروی دریایی بودند. ضعف نیروی دریایی مسلمانان در هیچ حمله ای به اندازة حملة بزرگ و نهایی آنها آشکار نبوده است .

کشتیهای جنگی فرانکها، که با تدابیری آنها را در برابر آتش مقاوم ساخته بودند، در محاصرة عکّا از دریا به محاصره کنندگان حمله کردند (ابوالفداء، ج 4، ص 25، ج 1، ص 164)؛
کشتیهای جنگی ممالیک ، فرانکها را از آوردن نیروهای کمکی و تخلیة پناهندگان از دژهای محاصره یا تسخیر شده ، و یا پیاده کردن از دژهای محاصره یا تسخیر شده ، و یا پیاده کردن آنها در بندرگاههایی که هنوز در دست صلیبیان بود باز نداشتند (رجوع کنید به مثلاً ابن کثیر، ج 13، ص 321؛
ابن ابی الفضائل ، ج 12، ص 539-540؛
ابن فرات ، ج 8، ص 80، 112؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 747، 764-765؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 8، ص 8، 11؛
نیز رجوع کنید به پرائر، ج 2، ص 454-541، جاهای متعدد؛
و شواهد مذکور در سطور بعدی ؛
در خصوص مداخلة ضعیف و ناپایدار نیروی دریایی ممالیک رجوع کنید به استیونسن ، ص 355). حتی اگر فرانکها نیرویی به هر نقطه از ساحل شام ـ فلسطین ، از جمله دژهای محاصره شده ، اعزام کرده بودند نیروی دریایی ممالیک قادر نمی بود که از پیاده شدن آنها جلوگیری کند. از این لحاظ از زمان صلاح الدین نیز ناتوان تر بودند، یعنی از زمانی که ، پس از نبرد حِطّین * ، مسلمانان در آستانة دفع کامل صلیبیان از آن منطقه بودند ولی به سبب تفوق دریایی اروپاییان موفق نشدند.

تصرف قلاع و برجهایی که صلیبیان در دریا ساخته بودند برای ممالیک متضمن دشواریهای خاص بود. این گونه استحکامات روبروی صیدون (معروف به «قلعة دریایی ») و مَرَقیّه و لاذِقیّه و اَیاس (در خلیج اسکندرون ) جای داشتند. جزیرة اَرْواد در شمال غربی طرابلس نیز دارای استحکاماتی بود.

مسلمانان اَیاس و اَرواد را رها کردند تا پس از دفع صلیبیان به آنها بپردازند. «قلعة دریایی » صیدون ، پس از آنکه سقوط عکّا موضع صلیبیان را متزلزل ساخت ، تقریباً بدون هیچ نبردی به دست مسلمانان افتاد (دشان ، ج 1، ص 64، 73-76، ج 2، ص 17-18، 227-230، 253-254؛
گروسه ، ج 3، ص 762، و حاشیة 2؛
پرائر، ج 2، ص 498، 544). استحکامات اصلی مَرْقیّه نیز همان دژ («حِصْن ») یا برجی به شمار می رفت که بر مدخل بندرگاه مشرف بود. این دژ یا برج به فاصلة دو تیر پرتاب از ساحل قرار داشت و دارای استحکامات استوار بود. سلطان قَلاؤون به این نتیجه رسید که «محاصره کردن این دژ ممتنع است ، زیرا در دریا قرار دارد، و مسلمانان کشتیی ندارند تا حمل تدارکات را به آنجا متوقف کنند و مانع ورود به آن یا خروج از آن شوند» (ابن عبدالظاهر، ص 88). این گفته نمودار ضعف نیروی دریایی ممالیک نه فقط در مورد مرقیّه بلکه در تمام محاصره های قلاع ساحلی فرانکهاست . واقعه ای که در طی محاصرة طرابلس روی داد نیز همین معنی را نشان می دهد: گروهی از فرانکها در جزیرة کوچک سن توماس ، که روبروی شهر بود، پناه گرفتند؛
دسترسی به این جزیره «فقط با کشتی میسّر بود»، ولی «به سبب سعادت ازلی مسلمانان (السعادة الازلیّة لِلْمسلمین )» به هنگام جزر آب دریا، سطح آب به میزان بی سابقه ای پایین رفت و مهاجمان توانستند پیاده و سواره به جزیره بروند و فرانکهای فراری را دستگیر کنند (ابن فرات ، ج 8، ص 115-121؛
برای روایتی مؤید این معنی ولی تا حدودی متفاوت رجوع کنید به ابوالفداء، ج 4، ص 23؛
و رجوع کنید به گروسه ، ج 3، ص 744). این نمودارِ احساس مورّخان است که اگر لطف و عنایت خداوند نبود مسلمانان قادر نبودند که حتی در اوج پیروزی به هدفی کوچک و بی دفاع و در فاصله ای اینهمه نزدیک به ساحل دست یابند.

سلطان قلاؤون ، که خود قادر به تسخیر دژ دریایی مرقیه نبود، بوهموند ، حاکم مسیحی طرابلس ، را زیر فشار گذاشت و او مدافعان دژ را وادار کرد که آن را به ممالیک تسلیم کنند. دژ مرقیه را با زحمت بسیار و اشتراک مساعی ممالیک و فرانکها ویران کردند (683/1285) (ابن عبدالظاهر، ص 87-90؛
نیز رجوع کنید به ابن تغری بردی ، 1348، ج 7، ص 315-317؛
گروسه ، ج 3، ص 704). برج حافظ مدخل بندر لاذقیه را نیز ازینرو توانستند تصرف کنند که زلزله ای به آن آسیب رسانده بود (ابن عبدالظاهر، ص 151-152؛
نیز رجوع کنید به گروسه ، ج 3، ص 734). جزیرة اَرْواد یگانه دژی بود که در عملیات دریایی (702) به کمک کشتیهای جنگی مصر و سپاه طرابلس تسخیر شد (ابوالفداء، ج 4، ص 47؛
ابن دواداری ، ج 9، ص 80؛
زترستن ، ص 108؛
ابن ابی الفضائل ، ج 20، ص 21؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 923؛
ابن تغری بردی ، 1348، ج 8، ص 154-157؛
ابن خلدون ، ج 5، ص 416؛
ابن حجر عسقلانی ، ج 3، ص 269؛
مقریزی ، 1270، ج 2، ص 195). استحکامات اَیاس عبارت بود از یک دژ و سه برج که مستحکمترین آنها برجی دریایی به فاصلة یک و نیم تیر پرتاب از ساحل بود و تسخیر آن (722) فقط آنگاه میسر شد که پلی به طول 300 ارش میان برج و ساحل ساخته شد (برای تسخیر برج لاذقیه نیز از همین روش استفاده شد؛
ابن عبدالظاهر، ص 152؛
نیز رجوع کنید به دشان ، ج 2، ص 231 در بارة تسخیر «قلعة دریایی » صیدون ؛
زترستن ، ص 150، 194؛
ابوالفداء، ج 4، ص 91، 115، 119؛
ابن کثیر، ج 14، ص 102؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 2، ص 420-421، 429-430، 436؛
ابن تغری بردی ، منهل ، ج 2، 11پ ؛
ابن خلدون ، ج 5، ص 430). نیز رجوع کنید به بحریه * و ایالون ، ج 1، بخش 8).

دبّابه و برج و نفط . این سه سلاح نبرد بارو، که در ادوار نخستین جنگهای صلیبی نقش بسیار مهمی ایفا کردند، در مراحل نهایی آن جنگها، یا در دورة پس از دفع صلیبیان اهمیت چندانی نداشتند.

برج و دبّابه بویژه سلاحهایی فرانکی بودند (کاهن ، ص 57، حاشیة 2) که درواقع مسلمانان آنها را اختیار نکردند یا نهایتاً در مقیاسی بسیار محدود به کار بردند. مسلمانان هنگام ظهور این ادوات در میدانهای جنگ با آنها چندان آشنایی نداشتند، و چون تا مدتی موجب وحشت و تحسین بسیار بود، منابع اسلامی در وصف آنها به ذکر جزئیاتی بسیار بیشتر از منجنیق پرداخته اند. بهترین وصفهای دبّابه را در گزارش محاصرة اسکندریه به دست نیروی دریایی سیسیل در 570/1174 و محاصرة عکّا در 586 می توان یافت (از جمله رجوع کنید به ابوشامه ، ج 1، ص 235، ج 2، ص 162-164، 166، 180، 185؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 56-57؛
ابن اثیر، ج 11، ص 272، ج 12، ص 33؛
ابن اثیر، > مجلة آسیایی < ، 1849، ص 225؛
کاترمر، ص 284-286، حاشیة 95). بهترین وصفهای برج را در گزارش عکّا در 586 و محاصره های دمیاط در 615 و 647 می توان یافت (رجوع کنید به ابن اثیر، ج 12، ص 28، 42؛
ابوشامه ، 1287-1288، ج 1، ص 98، ج 2، ص 153 به بعد، 162؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 103، 104،189، 207، 339، 348 و حاشیة 6؛
مقریزی ، 1270، ج 1، ص 215-216؛
کاترمر، ص 286، حاشیة 95؛
> مجلة آسیایی < ، 1849، ص 225؛
رنو ، ص 291؛
ژوئنویل ، ص 47، 52؛
نیز رجوع کنید به کاهن ، ص 18-19). چه در دورة ایوبیان و چه در دورة ممالیک ، مسلمانان از این نوع ادوات محاصره بسیار بندرت بر ضد صلیبیان استفاده کردند. صلاح الدین در محاصرة کَرَک در 580 از «دبّابات » ( RHC ، > تاریخ مشرق < ، ج 5، ص 254-255) و در محاصرة صور در 583 چند ماه پس از نبرد حطّین از یک دبّابه استفاده کرد (ابن اثیر، ج 9، ص 366؛
نیز رجوع کنید به دشان ، ج 2، ص 66، دربارة محاصرة کرک در 580). در محاصره و تسخیر قیصریه و اَرْسوف به دست بیبرس اول در 663 نیز دبابه به کار رفت (مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 526-527؛
پرائر، ج 2، ص 450، 452). در محاصره های بزرگِ دژهای صلیبیان که پس از محاصرة قیصریه رخ داد و سرنوشت صلیبیان را رقم زد، مشکل بتوان در میان ادوات محاصره ذکری از دبّابه یا برج یافت (موارد دیگری از کاربرد این دو سلاح به دست مسلمانان را در منابع فرانکی می توان یافت ، ولی اینکه منابع اسلامی تقریباً ذکری از آنها به میان نمی آورند خود حاکی از نقش کم اهمیت آنهاست . در مورد اقدامات استحفاظی مسلمانان در محاصرة عکّا رجوع کنید به پرائر، ج 2، ص 542-547. در بارة ادوات محاصرة صلیبیان رجوع کنید به همان ، ص 47-50). بیش از یک قرن گذشت تا این نوع ادوات محاصره چند زمانی از نو ظاهر شد. در محاصرة دمشق در 803 تیمور لنگ از قلعة چوبی یا برجی استفاده کرد که مدافعان شهر آن را به آتش کشیدند. به فرمان او برج دیگری ساختند که آن هم کاری از پیش نبرد (ابن تغری بردی ، 1908-1936، ج 6، ص 65؛
سخاوی ، ج 3، ص 48). سلطان بَرْسبای نیز در محاصرة آمِد در 836 برجی ساخت ، ولی مؤثر نیفتاد (ابن تغری بردی ، 1908-1936، ج 6، ص 705). گرچه ابن فضل الله عُمَری (متوفی 749) و قلقشندی (متوفی 821) در فصل راجع به ادوات محاصره به وصف شماری از سلاحهای منسوخ می پردازند، ولی هیچیک به برج یا دبّابه اشاره نمی کنند (ابن فضل الله عمری ، ص 207-209؛
قلقشندی ، ج 2، ص 143-145).

بیبرس اول در محاصرة قیصریه (رجوع کنید به سطور پیشین ) از وسیله ای موسوم به «زَحّافَه » استفاده کرد که ظاهراً به دبّابه یا برج شباهت داشته است . در دوره های متأخّر نیز به کاربرد آن از جانب ممالیک گاهی اشاره می شود (مقریزی ، 1934-1942، ج 2، ص 428-429؛
صالح بن یحیی ، ص 38). ابن صَصْری '، که کتاب تاریخ او سالهای 786-799 را دربر می گیرد، این آلت محاصره را چنین وصف می کند: «زحّافات تجری عَلی الاْرض مِثلَ الْعِجلِ و عَلَیها جُلود» (ص 81؛
ترجمة انگلیسی ، ص 113). برای وصفی از «آلة الزَحْف »، که ظاهراً همان زَحّافه بوده است (رجوع کنید به دُزی ، ذیل همین ماده ؛
برای اشارة ابوشامه به «ابراج الزَحْف »، رجوع کنید به هوری ، ص 158، حاشیة 1.

رواج یافتن نفت به منزلة سلاح عمده در نبرد بارو در بخشی از دورة جنگهای صلیبی بیشتر معلول ظهور برج و دبّابه در صحنة عملیات بود؛
نفت پاسخ مسلمانان ـ آن هم پاسخی بسیار مؤثر ـ به تهدید عظیمی بود که از جانب این سلاحهای تازة فرانکها متوجه آنها شده بود (از جمله رجوع کنید به ابن شدّاد، ج 3، ص 221-222؛
عمادالدین کاتب ، ص 227؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 57، 103-104؛
سبط بن جوزی ، ص 498؛
ذهبی ، ج 2، ص 117؛
ژوئنویل ، ص 47، 52؛
> مجلة آسیایی < ، 1850، ص 219، 244؛
اُمان ، ج 2، ص 46، 48-49؛
نیز بیشتر منابعی که در بارة برج و دبّابه قبلاً ذکر شد، و بسیاری از منابعی که در سطور بعدی خواهد آمد و منابع عمومی در مقالة نفط * . در بارة روایات مختلف راجع به منشأ نفط (دمشق یا بغداد) که مسلمانان در محاصرة عکّا در 585-587/ 1189-1191 به کار بردند رجوع کنید به ابن اثیر، ج 12، ص 29؛
ابوشامه ، ج 2، ص 153؛
ابن شدّاد، ص 102).

یکی از علل عمدة از رونق افتادن نفط همزمان با منسوخ شدن برج و دبّابه این بود که نفط وسیلة بسیار کارآمدی در برابر دو سلاح اخیر بود؛
دلیل دیگر اینکه قلاع صلیبیان سنگی بود و چوب تقریباً در آن به کار نرفته بود (اسمیل ، ص 228)؛
ازینرو، در این دوره که ابتکار عمل به طور قطع از فرانکها به مسلمانان منتقل شد، نفط بمنزلة سلاح تهاجمی کاربرد مؤثری نداشت . در این دوره ، بندرت از آن ذکری به میان می آید (برای اشاره به کاربرد آن به منزلة سلاح تهاجمی از جانب ممالیک در جنگهای صلیبی رجوع کنید به ابن فرات ، ج 7، ص 46، ج 8، ص 80؛
مقریزی ، 1934-1942، ج 1، ص 747) و، برخلاف چند سالی پیش از آن ، اهمیت خاصی به آن داده نمی شود. در بارة افول و زوال تقریباً کامل آن پس از جنگهای صلیبی رجوع کنید به ایالون ، 1956، ص 12-13، و نفط * .

کمان زنبورکی . در نبرد بارو (هم مهاجمان و هم مدافعان ) و در جنگهای دریایی و در حملات نیروی دریایی به استحکامات ساحلی ، از انواع سنگین کمان زنبورکی استفاده می شد. با این سلاح تیرهای مشتعل یا غیرمشتعل پرتاب می کردند. در نبردهای میدانی ، بویژه در جنگ صف به صف ، انواع سبکتر آن را به کار می بردند. رایجترین نام در زبان عربی که در دورة ممالیک به این نوع سلاح اطلاق می شد «قوس الرِجْل و الرِکاب » بود که غالباً به «قوس الرِجْل » خلاصه می شد؛
ظاهراً اندازه های گوناگون آن را، که در محاصره نیز به کار می رفت ، به همین نام می خواندند. از قرار معلوم ، کمان زنبورکی در جنگهای ممالیک با صلیبیان و مغولان اهمیت چندانی نداشت (برای شرح بیشتر رجوع کنید به کمان * ).

---

منابع :
(47) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ ترنبرگ ، لیدن 1851-1876؛
(48) ابن ایاس ، بدائع الزهور فی وقائع الدهور ، ج 1-2، قاهره 1311-1312، ج 3-5، استانبول 1931-1936؛
(49) ابن تغری بردی ، المنهل الصافی ، نسخة خطی پاریس ؛
(50) همو، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة ، قاهره 1348، چاپ پوپر، برکلی 1908-1936؛
(51) ابن حجر عسقلانی ، الدرالکامنة ، حیدرآباد 1348-1350؛
(52) ابن خلدون ، العبر ؛
(53) ابن دواداری ، تاریخ ابن دواداری ، چاپ رویمر، قاهره 1960؛
(54) ابن شداد، النوادر السلطانیة ، قاهره 1376؛
(55) ابن صصری '، کتاب الدرّة المضیئة فی الدولة الظّاهریّة ، چاپ و ترجمة برینر، برکلی 1963؛
(56) ابن عبدالظاهر، سیرة الملوک المنصور ، قاهره 1961؛
(57) ابن فرات ، تاریخ الدول والملوک ، بیروت 1936-1942؛
(58) ابن فضل الله عمری ، التعریف ، قاهره 1312؛
(59) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، قاهره 1351-1358؛
(60) عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه ، کتاب الروضتین ، قاهره 1287-1288؛
(61) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب المختصر فی تاریخ البشر ، قاهره 1325؛
(62) محمدبن احمد ذهبی ، دول اسلام ، حیدرآباد 1337؛
(63) محمدبن یوسف قزاوغلی سبط بن جوزی ، مرآة الزمان ، شیکاگو 1907؛
(64) محمدبن عبدالرحمن سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره 1353-1355؛
(65) صالح بن یحیی ، تاریخ بیروت ، بیروت 1927؛
(66) محمدبن محمد عمادالدّین کاتب ، الفتح القسّی فی الفتح القدسی ؛
(67) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره 1963؛
(68) احمدبن علی مقریزی ، الخطط ، قاهره 1270؛
(69) همو، کتاب السلوک لِمعرفة الدول و الملوک ، قاهره 1934-1942؛
(70) موسی بن محمد یونینی ، ذیل مرآة الزمان ، حیدرآباد 1954؛


(71) Abu Sha ¦ ma, RHC , Hist .Or .;
(72) Ans ¤ a ¦ r ¦ â , A Muslim manual of war , ed. and tr. G. Scanlon, Cairo 1961;
(73) D.Ayalon, Gunpowder and firearms in the Mamlu ¦ k Kingdom Challenge to a medieval society , London 1956;
(74) idem, The Mamlu ¦ ks and naval power - a phase in the struggle between Islam and Christian Europe, in Proceeding of the Israel Academy of Sciences and Humanities , Jerusalem 1965;
(75) ـ Ayni, RHC, Hist. Or. ;
(76) Barhebraeus, The chronography of Gregory Abu'l-Faraj , tr. E.A. Wallis Budge, Oxford and London 1932;
(77) Cahen, Traitإ ;
(78) Deschamps, Les chateaux des Croisإs ;
(79) Djazar ¦ â , La chronique de Damas de al-Jazari , tr. J.Sauvaget, 1949;
(80) R.Dozy, Supplإment aux dictionnaires arabes , Leiden 1881;
(81) K. Huuri, "Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschurzwesens aus orientalischen Quellen", Studia Orientalia , â x (1941);
(82) Ibn Abi'l-Fad ¤ a ¦ 'il, al-Nahdj, al-sadid in Patrologia Orientalis , x Ë Ë , x Ë v;
(83) IbnShadda ¦ d, RHC, Hist. Or .;
J. Prawer, A history of the Latin Kingdom of







(84) Jerusalem (in Hebrew), Jerusalem 1963;
(85) Quatremere, Hist. des. Mongols de la Perse ;
(86) Reinaud, Extraits ;
(87) Rey Etudes sur les monuments... , Paris1871;
(88) RHC, Hist. Or .;
(89) Smail, Crusading warfare ;
(90) Stevenson, The Crusaders in the East ;
(91) K.V. Zettersteen, Beitrage zur Geschichte der Mamluksultane , Leiden 1919.

/ د. ایالون ( د.اسلام ) /

ه ) حکومت عثمانی . عثمانیها در آغاز، یعنی در قرن هشتم ، با نبرد بارو چندان آشنا نبودند و برای این گونه نبرد وسایل خاص دراختیار نداشتند. تسخیر شهرهایی چون بورسه (726/1326)، نیقیه (ازنیق ، 731/1331) نیکومدیا (ازمید ، 737 - 738/1337) نه براثر نبرد بلکه در نتیجة محاصرة طولانی بود: عثمانیها سعی کردند - و موفق هم شدند ـ که تماس این شهرها را با دنیای خارج قطع کنند. عثمانیها نسبت به اهالی سرزمینهای مجاور سیاست «مدارا» پیش گرفتند، تا آنها را با حکومت مسلمانان سازش دهند و، در صورت امکان ، همکاریشان را جلب کنند و نیز به شهرهای گرفتار شده نشان دهند که تسلیم در حکم ویرانی نیست (در بارة تسلیم شدن دژها آن گونه که بعدها میان عثمانیها و مسیحیان ، در قرون دهم و یازدهم / شانزدهم و هفدهم ، به وقع پیوست رجوع کنید به مثلاً بونلّی ، ج 2، ص 353 به بعد؛
نیز ویتک ، ص 604 به بعد؛
و طیّب گوک بیلگین ، ص 203 به بعد ـ همه در بارة تسلیم شدن مونم واسیا و ناپولی دی رومانیا در 947/1540 به عثمانیها: بوزیو ، ج 3، ص 618 ( آتش بسی کوتاه مدت در محاصرة مالطه در 973/1565 ) ؛
پچوی ، ج 2، ص 181 به بعد ( در بارة سقوطِ گران و افتادن آن به دست سلطنت طلبان در 1003/1595 ) ؛
آنتیکانو ، ص 173، 318؛
تسلیم شدن کانئا و رتیمو به عثمانیها در جنگ اقریطش در 1055-1080/ 1645ـ1669.

به موازات افزایش وسعت و امکانات حکومت عثمانی ، کاردانی و مهارت سپاهیان نیز در زمینة شیوه ها و ادوات محاصره (مانند سپر دفاعی ، برج متحرک ، منجنیق ، دژکوب )، به صورتی که ضمن جنگهای صلیبی و پس از آن به کمال رسیده بود، افزایش یافت (برای اطلاعات کلی رجوع کنید به هوری ؛
نیز کانانوس ، ص 460، 462، 469 در بارة یکی از کهنترین نمونه های نبرد باروی عثمانیها، یعنی اقدام بی ثمر سلطان مراد دوم در 825/1422 برای تسخیر قسطنطنیه . عثمانیها تا محاصرة کاندیا در 1078-1080/ 1667-1669، و وین ، در 1094/1683، از قرار معلوم از فلاخن (شایتر ، ص 77) و از «پیولیتزا» (کاکاولاس ، ص 138-139، 177)، که وسیله ای ، شاید از نوع منجنیق ، برای پرتاب کردن گلوله یا سنگ بوده است استفاده می کرده اند).

ولی هنگامی که عثمانیها این شیوه های کهنه را فراگرفتند، فن نبرد بارو دگرگون شده و باروت و توپ رفته رفته تأثیری قاطعتر از پیش در کار محاصره پیدا کرده بود. با اینهمه در کنار شیوه های عملیاتیِ جدیدتر، عثمانیها مدتها از فنون پیشین نیز استفاده می کردند (از جمله در مورد سپرهای دفاعی در اترانتو در 885/1480 رجوع کنید به فوکار ، ص 163؛
در مالطه در 973/1565 رجوع کنید به چیرنی ، 113ر، 114پ ؛
در نیکوزیا در 978/1570 رجوع کنید به لورینی ، ص 71: «پاره های چوبی که شبیه پوست لاک پشت کنار هم چیده می شدند و آن را برای محافظت از آتش با پوست گاو می پوشاندند» و نیز در همدان در 1136/1724 رجوع کنید به لاکهارت ، ص 269؛
در مورد برجهای چوبی در مالطه در 973/1565 رجوع کنید به بوزیو، ج 3، ص 673، 684؛
«نوعی ابزار چوبی دیگر... به شکل برج ...»، دارای سکویی که گنجایش پنج یا شش شمخالچی را داشت و قابل بالا بردن و پایین آوردن بود؛
و در مورد استفاده از «ترابوکی » در رودس رجوع کنید به سانوتو ، ج 33، ص 573، ج 34، ص 67، در محاصرة 928/1522). عثمانیها از شیوة کهن فروریختن باروی دژ نیز استفاده می کردند، یعنی کندن نقب و خالی کردن پی دیوارها و به کار بردن الوارهای چوبی برای سرپا نگه داشتن بنا، و سپس به آتش کشیدن الوارها، تا به مجرد سوخته شدن ، دیوارها فرو ریزند (در مورد نبردِ رودس در 928/1522 رجوع کنید به بوزیو، ج 2، ص 574؛
ترسیه ، ص 754؛
و نیز مونته کوکولی ، ص 345).

اهمیت سلاحهای تهاجمی رایج در ادوار گذشته ـ یعنی دژکوب و ثُقبه زن ، سنگ انداز و منجنیق ـ به موازات ورود توپ به صورت وسیلة مؤثر در نبرد بارو، کاهش یافت . از قرار معلوم ، عثمانیها، در زمان سلطنت محمد اوّل و شاید حتی پیش از آن از توپ استفاده می کرده اند. توپچیهایی که از کشورهای آلمان و ایتالیا و صربستان و بوسنی استخدام شده اند (رجوع کنید به باروت / باروتخانه ) توپخانه ای کارآمد برای عثمانیها فراهم کردند. متخصصان اروپایی در واقع عامل عمده و مستمری در خدمات فنی نبرد بارو به شمار می آمدند. این متخصصان عبارت بودند از: توپچیها، واحد حمل و نقل ، خمپاره چیها و نقب زنها.

نخست عثمانیها، به جای حمل توپهای بسیار سنگین مورد نیاز در امر باروشکنی ، فلزات لازم را برای ریخته گری توپ در محل ، بنابر مقتضیات هر عملیاتی ، به آنجا حمل می کردند (رجوع کنید به بارلتیو ، ج 2، 306ر، 307ر؛
بابینگر ، ص 61، 85؛
دالتسه ، ص 103؛
سانوتو، ج 31، ص 86؛
نیز رجوع کنید به باروت / باروتخانه ). توپهایی را که در محل دژ ریخته گری می شد در خاتمة عملیات قطعه قطعه می کردند و قطعات را برای استفادة مجدد با خود می بردند (رجوع کنید به یورگا ، ج 4، ص 368). این طرز عمل رفته رفته منسوخ شد، ولی نمونه ای متأخر از این روش را در جنگهای اقریطش می توان مشاهده کرد: عثمانیها خاک رس لازم برای قالبگیری را از کاغذخانه به عنادیّه آورده بودند ریخته گری برخی از توپهای خود را در میدان جنگ از حمل آنها از خاک عثمانی به آنجا سهلتر یافتند (رجوع کنید به سلحدار، ج 1، ص 307، 467، 481؛
راشد، ج 1 ص 198، 205-206؛
هامر-پورگشتال ، ج 11، ص 312-313). احمد کوپریلی ، صدراعظم عثمانی ، در جریان محاصرة کاندیا دستور داد که در اقریطش توپهایی بسازند که قطر لولة آنها استفاده از گلوله های توپی را که ونیزیها از دژ به سوی آنها پرتاب کرده بودند ممکن سازد (رجوع کنید به هامرـ پورگشتال ، ج 11، ص 310).

توپهای باروشکن عثمانیها، در زمان سلطان محمد دوم و مدتها پس از آن ، بغایت سنگین بود (در بارة توپ غول پیکر محمد دوم در 868/1464 ریخته شد و اکنون در برج لندن محفوظ است رجوع کنید به باروت / باروتخانه ). از منابعی که به وصف محاصره های مهم عثمانیها پرداخته اند می توان اطلاعات فراوانی در بارة این توپها به دست آورد ـ مثلاً از گزارشهای محاصرة قسطنطنیه در 857/1453 (باربارو، ص 21، 27، 35، 39، 44)، اشقدره در 883 (بارلتیو، 310رـ پ ، 313ر، 314ر ـ پ )، رودس در 885؛
فرهر ، ج 2، ص 158-159؛
فوکار، ص 135 به بعد؛
ورتو ، ج 2، ص 308، 602)؛
اترانتو در 885 (لاگتو ، ص 23) و دیو در 945 (ریبئیرو ، ص 255 به بعد). وزن یکی از توپهای عظیم از نوع «بَجَلُشْقَه » که عثمانیها در 973 به مالطه بردند، 180 «قنطار» (= 100 کیلوگرم ) فلز بود و گلوله ای به وزن یک «قنطار» آهن مذاب پرتاب می کرد. بالبی دکورجیو ، 21رـ پ ؛
چیرنی ، 125ر؛
بوزیو، ج 3، ص 534-535، 695). قدرت توپ «بجلشقه » بواقع قابل توجه بود: دربارة همین محاصره گفته شده است : چهار برگ ریحان ، که یکی از آنها از 21 متری زمین ، روشن و روشنتر، می گذشت (بالبی دِکورِجیو، 78ر) و حتی پس از آنکه مسیحیان با تدبیری زیرکانه از قابلیت نفوذ باروی خویش کاسته بودند، گلوله هایی که با این توپها شلیک می شد به عمق «هفت وجب » نفوذ می کرد (چیرنی ، 98رـ پ ؛
بوزیو، ج 3، ص 545، 625).

عثمانیها از خمپاره انداز «هوایی » (ابن کمال ، جزء 50، ص 307، 496 تحریر، ج 45، ص 289، 448؛
فاتح و استانبول ، ج 1، بخش 3-6، 1953-1954، ص 307؛
سلانیکی ، ص 8؛
باروت / باروتخانه ) با «حَوان » (اولیا چلبی ، ج 8، ص 398؛
سلحدار، ج 1، ص 244، 443، 485؛
ج 2، ص 395؛
مارسیلی ، ج 2، ص 30-31) نیز استفاده می کردند. اشارات مکرری به این خمپاره اندازها می شود ـ مثلاً در بلگراد در 860/1456 (ودینگ ، ج 12، ص 344)، در نگروپونته در 874/1470 (دالاکاستلانا ، ص 435: «سی توپ خمپاره با طول و عرض برابر... سنگ هریک برابر با لوله بوده است . آنها را بر روی قطعاتی به وزن 340 گرم سوار و به هوا پرتاب می کرده اند، سنگها هنگام فرود به زمین فرو می روند»)، در اشقدره در 883 (بارلتیو، 313پ ، 314ر: «خمپاره اندازی که گلوله هایی به وزن هزار و دویست پوند شلیک می کند»)، در رودس در 928/1522 (بوربون ، 13رـ پ : «خمپاره اندازهایی که «قلوه سنگ » و «گلوله های مفرغی یا مسی پر از مواد آتشزا» پرتاب می کردند)، و در مالطه در 973/1565 (چیرنی ، 125ر؛
بوزیو، ج 3، ص 512، 613: «دو نفر از گروه که یکی گلوله هایی به قطر دو وجب و دیگری به قطر سه وجب پرتاب می کرده است »).

در بارة تعداد و سرعت شلیک اطلاعاتی پراکنده و ناقص در منابع موجود است . عثمانیها در اشقدره در 883 با یازده توپ بزرگ که در میدان جنگ داشتند در موارد مختلف روزانه 178، 187، 183، 168، 178، 182، 194، 131، 193، 173 گلوله به سوی دژ شلیک کردند (بارلتیو، 310رـ پ ، 313رـ پ ؛
دالتسه ، ص 104). دوازده منجنیق در رودس (در 928/1522) ظاهراً هر روز 130 مرتبه شلیک کرده اند (فونتانوس ، ج 2، ص 390). در محاصرة ناپولی دی رومانیا (945/1538)، یکی از توپهای غول پیکر عثمانیها روزی بیست مرتبه گلوله هایی به وزن سه قنطار شلیک می کرد (هامر ـ پورگشتال ، ج 5، ص 285).

دربارة بردِ توپهای باروشکن عثمانی اطلاعات چندانی در دست نیست . در مالطه برخی از توپهای عثمانیها (که بعداً به محلی نزدیکتر به حصار دژ منتقل شدند) در اول کار از فاصلة هزار قدم و بیشتر از «سنت ارمو» شلیک می کردند (بالبی دکورجیو، 31 پ ، 39پ ، 41ر؛
رجوع کنید به نیز بوزیو، ج 3، ص 534؛
«طبق یادداشتهای به جا مانده از جیرولاموکاسر ، مهندس مذهبی ، از فاصلة 180 نی ( هر نی = 2 تا 6ر2 متر ) »). رابرتز (ج 2، ص 228، حاشیة 3)، بر آن است که برای بُرد مؤثر توپهای غول پیکر در قرون دهم و یازدهم / شانزدهم و هفدهم ، 720 متر برآوردی نسبتاً صحیح است . اشاره به برد شمخال نیز نادر است . اولوآ ، در وصف لشکرکشی 967/1560 به جِرْبه «تیراندازان » عثمانی را مشاهده می کند که «تفنگهای بسیار بلندی داشتند که بُردشان به پانصد قدم می رسیده است »

(8 پ ). شمخالچیهای عثمانی در مالطه ، در 973/1565، تفنگهایی به کار می بردند که درازای لولة آنها نه وجب و برخی کمتر از هفت وجب بود «و از فاصلة ششصد قدم بدقت نشانه گیری می کردند» (بالبی دکورجیو، 34 پ ، 68ر؛
نیز بوزیو، ج 3، ص 597).

باروت مصرفی عثمانیها غالباً دارای کیفیتی عالی بود. در مالطه دود سفیدی از آن برمی خاست که بر کیفیت خوب آن دلالت داشت و بوضوح از دود سیاه باروت مسیحیها متمایز بود (بالبی دکورجیو، 102پ ؛
چیرنی ، 85ر؛
بوزیو، ج 3، ص 614). مونته کوکولی نیز کیفیت عالی آن را که در «صدا و قدرت و برد گلوله » نمایان می شد ستوده است (ص 283-284). اولیا چلبی باروتهای عثمانی را مرطوب وصف می کند و می گوید که جای فتیلة توپ را کثیف می کرده است ، حال آنکه باروت مصری و بغدادی جنس خوبی داشته است ـ او حتی در چند مورد آن را با باروتی که از انگلیس خریداری شده مقایسه می کند (ج 4، ص 413، ج 6، ص 314، ج 10، ص 175،454، 727) مقدار معتنابهی باروت ـ بعضاً از بهترین نوعی که یافت می شد از اروپا و بویژه انگلیس و هلند به دست عثمانیها می رسید: رجوع کنید به باروت / باروتخانه ). ولی در تحفة الکبار گفته شده که باروت مصری کاملاً تمیز نیست ، قدرت پرتاب چندانی ندارد و، از این گذشته ، به محل فتیلة توپ آسیب می رساند (71ر؛
نیز نعیما، ج 3، ص 52؛
اظهارنظرهای منفی دیگر از دوره ای متأخرتر در لودکه ، ص 131، و در شلس ، ص 306-307).

عثمانیها در توپهای خود از گلوله های سنگی و آهنی و سربی و حتی مفرغی استفاده می کردند (رجوع کنید به رودس در 928/1522، سانوتو، ج 34، ص 64، 78، در «گران » 950/ 1543، هامر ـ پورگشتال ، ج 5، ص 372، و در مالطه ، بالبی دکورجیو، 121پ ). هرجا که ممکن بود، غالباً گلوله ها را پس از شلیک جمع آوری می کردند تا در محاصرة دژ دیگری از آنها باز استفاده کنند (رجوع کنید به در مالطه ، چیرنی ، 104ر؛
بوزیو، ج 3، ص 636). با توجه به مسایل انحراف مسیر گلوله بر اثر وزش باد، عثمانیها غالباً گلوله ها را در پوست گوسفند می پیچیدند و به این ترتیب از انفجار باروت اثر بیشتری حاصل می کردند (مونته کوکولی ، ص 280-281). توپچیهای عثمانی در مالطه (973/1565) در آماده کردن توپ از کیسه های باروتی استفاده می کردند که از لحاظ حجم با بُرد و نتیجة مطلوب متناسب بود (رجوع کنید به بوزیو، ج 3، ص 614). بزرگی توپهای دژکوب و قطر کلان لولة آنها گاهی باعث می شد که توپچیهای عثمانی برای سرد شدن توپها به مدت لازم صبر نکنند و زودتر به شلیک بپردازند (رجوع کنید به بالبی دکورجیو، 40پ ، 68ر؛
در بارة سرد شدن توپها، دوکاس ، ص 273؛
فوکار، ص 165).

توپچیهای عثمانی ، که عده ای از آنان اروپایی بودند، در کاربرد توپ از شیوه های مرسوم نزد سپاهیان کشورهای مسیحی پیروی می کردند، مثل تمرکز آتش بر بخش خاصی از بارو (آنتیکانو، ص 147-148؛
اقریطش 1056/1646؛
نیز رجوع کنید به پچوی ، ج 2، ص 193، در بارة توپچیهای مسیحی در «گران »، 1003/1595) و آتش متقاطع از آتشبارهای مختلف (بوزیو، ج 3، ص 538-539: مالطه 973/1565) و علاوه بر اینها کاربرد توپ نیم سنگین برای ایجاد شکاف عمیق در دیوارهای دژ و سپس توپهای سنگینتر که با فشار شدیدِ گلوله های بزرگ خود دیوارها را فرو می ریختند (کولادو ، 24پ - 25ر؛
استلا در شوانتنر ، ج 1، ص 610-611؛
نیز باروت / باروتخانه . دربارة شیوه های معمول در اروپا رجوع کنید به مثلاً مندوسا ، 51رـ پ ؛
ورس ، 1907، ص 29-30). عثمانیها گاهی آتشبارهای متعدد را به ترتیب آتش می کردند (بوزیو، ج 3، ص 309؛
طرابلس در شمال افریقا 958/1551). چندین رشته توپ ممکن بود هماهنگ شوند تا با «سدّ آتش » به مقابله با دفاع دشمن بپردازند، و این عمل درست در لحظه ای انجام می گرفت که سپاهیان عثمانی آمادة حمله به دیوارهای دژ بودند (همان ، ج 3، ص 648: مالطه 973/1565). ترفندی که در مالطه به کار رفت عبارت بود از قرار دادن «مشعلهایی در نوک نیزه » نزدیک به دیوارهای دژ، تا توپچیان عثمانی بتوانند در طول شب نیز بدقت نشانه گیری کنند (بالبی دکورجیو، 98ر؛
چیرنی ، 113رـ پ ؛
بوزیو، ج 3، ص 628، 676). منابع راجع به همین محاصره به مهارت درخشان و دقت شمخالچیهای عثمانی هنگام شلیک در نور ماه اشاره کرده اند (ویپرانوس ، 10پ ؛
بوزیو، ج 3، ص 539-540، 561، 611).

در انتخاب محل استقرار توپها وقت بسیار صرف می شد، مثلاً در منابع به این فقرات اشاره شده است : مواضعی مجهز به «در»هایی که هنگام شلیک توپ به دژ باز و بسته می شده اند (بارلتیو، 310ر: اشقدره در 883)، «باروهای ساخته شده از خشت و گل که با شاخة درخت و بوته های گیاه و تیرهای چوبیِ به هم بسته شده ، محصور می شده اند» (بوزیو، ج 2، ص 330: رودس در 885/1480)، و همچنین «حفاظ دو جداره ای که قسمت بیرونی آن از تخته های چوبی به هم چفت شده ساخته و درون آن از خاک فشرده انباشته شده بود» (همان ، ج 2، ص 553: رودس در 928/1522، نیز رجوع کنید به فونتانوس ، ج 2، ص 390). در جاهایی چون مالطه ، که بر فراز صخره ای قرار دارد و خاک در دسترس نیست ، از «کیسه های پشمی ، چادرهای کهنه و پرده های بادبان برای ساختن پایگاهها، سنگرها، خندقها یا چرم گاو برای حفاظ و پناه و مقدار زیادی چرم نیز برای احشام » یا حتی «کاه و کتان برای استتار محل توپخانه » استفاده می شد (بالبی د کورجیو، 22پ ، 23ر؛
چیرنی ، 53 پ : مالطه در 973/1565). به وجود مصالح و وسایل پیش ساخته نیز اشاراتی شده است ، مثلاً در مالطه : قالبهای چوبی انباشته از خاک (بالبی دکورجیو، 37پ ) و «دست ساخته های چوبی که برای استقرار پیاده نظام به کار می رفته و با میخهای بزرگ به هم متصل می شدند» (چیرنی ، 46پ ) و «ماسوره های آهنی ، تنه های درخت ، سکوها، قفسهای بزرگ و تیرهای چوبیِ ویژة پیاده نظام که همه ساخته و آماده شده بودند به کار می رفت » (بوزیو، ج 3، ص 512). در رودس (928/1522)، برخی از توپهای عثمانی ، که بر «تخته چوبهای بزرگ » مستقر شده بودند، شبها دژ را گلوله باران می کردند، و برای آنکه مسیحیان محلّ آنها را پیدا نکنند، آنها را با خاک و شن می پوشاندند (همان ، ج 2، ص 554). ظاهراً هر موضع توپخانه به شمار عراده های موجود دارای پرچم بود (بالبی دکورجیو، 77پ - 78ر؛
چیرنی ، 53پ : مالطه در 973/1565). عثمانیها برای محافظت شمخالچیهای خود نیز استحکامات دفاعی می ساختند، مثلاً در لشکرکشی به جِربه در 967/1560، «سه باروی گرد چوبی محکم به شکل برجهای کوچک کنگره دار که از دیواره های چوبی پر از خاک و قطعه چوبهای نازک ساخته شده بود به چشم می خورد» (اولوآ، 36پ ) و در سیگتور (973/1566) در مجارستان ، «پناهگاههایی با استفاده از تعداد زیادی کیسة پشمی که ینی چریها در پشت آنها قرار می گرفتند و می توانستند از خطر تهاجم و محاصره از جانب دیوارها مصون باشند» (در سانسووینو ، 454رـ پ ). کوشش برای پیش بینی محل دقیق توپها و شمخالچیها را از این واقعیت می توان استنباط کرد که سلطان محمّد دوّم ، به منظور محاصرة رودس در 885/1480، دستور داد تاقبلاً طرحهایی از استحکامات آنجا تهیه شود (بوزیو، ج 2، ص 315).

عثمانیها، علاوه بر توپ و خمپاره انداز، آلات دیگری نیز برای نبرد بارو در اختیار داشتند؛
مثلاً هاونهای خمپاره (سلحدار، 1928، ج 1، ص 244، ج 2، ص 47)؛
یک «خُمبارة » بزرگ به وزن 70 «أُقّه »= 5/87 کیلوگرم (همان ، ج 1، ص 595)؛
خمپارة دیگی شکل (اولیا چلبی ، ج 8، ص 398، 414)؛
خمپارة سبدی شکل (سلحدار، 1928، ج 2، ص 395؛
نیز همو، 1962ـ 1964، ج 1، ص 81)؛
خمپارة بشکه ای (همانجا)؛
خمپارة دیزی شکل (اولیا چلبی ، ج 5، ص 191)؛
و خمپاره های ساخته شده از شیشه (نعیما، ج 4، ص 140؛
در بارة «قومباره » نیز رجوع کنید به باروت / باروتخانه ). نارنجک دستی مثلاً شیشه ای یا مفرغی (رجوع کنید به اولیاچلبی ، ج 2، ص 119، ج 8، ص 414، 432؛
راشد، ج 1، ص 208؛
نیز کاکاولاس ، ص 138ـ139؛
و باروت / باروتخانه ) نیز کاربرد بسیار داشت ؛
بویژه در 1078-1080/ 1667-1669 طی محاصرة کاندیا در اقریطش (راشد، ج 1، ص 208: عثمانیها، در طول مدت محاصره ، روزانه 000 ، 1 نارنجک دستی مفرغی می ساختند؛
نیز رجوع کنید به سلحدار، ج 1، ص 484؛
شایتر، ص 77)؛
ولی مارسیلی (ج 2، ص 33) خاطرنشان می سازد که عثمانیها «نارنجک دستی با کیفیت نازل و قدرت تخریبی ناچیز داشتند».

در منابع ، به شیوه ها و وسایل دیگری نیز که عثمانیها در نبرد بارو به کار می بردند اشارات مکرر می توان یافت ؛
مثلاً شلیک ساچمه یا پاره های زنجیر با توپ (اولیا چلبی ، ج 10، ص 676؛
سلحدار، ج 1، ص 337، 705) و نیز پاره های آهن (کورات ، ج 2، ص 752، نیز رجوع کنید به > نامه هایی ... از ونیز < : «محفظه ای مفرغی برای حمل فانوس و تفنگ ». بوزیو، ج 3، ص 641ـ 642، می گوید که عثمانیها در محاصرة مالطه «بشکه هایی که به دور آن تسمه های آهنی پیچیده شده بود ساختند و آن را که درونش پر از تیغهای آهنی و قطعات زنجیر و پاره های سنگ » بود با فتیله و مادة انفجاری مجهز کردند)، و کاربرد ادوات انفجاری و اشتعالی که به تیرها و نیزه های چوبی می بستند (سلانیکی ، ص 40-41؛
نیز رجوع کنید به بوزیو، ج 3، ص 562) و «قومباره »هایی که آنها را از پاره های آهن پر می کردند (نعیما، ج 1، ص 304، و استفاده از «گلوله های آتشین » مرکب از صمغ و قیر و گوگرد و موم و روغن و نظایر آنها (بارلتیو، ص 313) و «گلوله های مسی یا مفرغی پر از مواد آتشزا» (بوربورن ، 13رـ پ ) و باروت در «پوست بز» که به آن فتیله ای متصل کرده بودند (مارسیلی ، ج 2، ص 34). بعلاوه ، عثمانیها «نفط ، قطران ، آب جوش و میله ، گچ ، پاره های کهنه و تکه لحافهای آغشته به نفط و قطران » نیز به کار می بردند (اولیا چلبی ، ج 5، ص 191، 201، نیز رجوع کنید به نعیما، ج 4، ص 140: «بعضی پارچه های کرباس آغشته به نفت »).

به کاربرد کیسه های بزرگ حاوی خاکِ نرمه که فتیله ای نیز داشته و از فاصلة نزدیک پرتاب می شده کراراً اشاره شده است (از جمله رجوع کنید به بالبی دکورجیو، 252پ ؛
چیرنی ، 60ر، 65رـ پ ؛
بوزیو، ج 2، ص 571، ج 3، ص 559) «کیسه هایی که درون آنها ظرفی گلی با جدار نازک پر از آتش وجود داشت و در برخورد با زمین یا سرِ افراد ماشکسته و پس از انفجار شعله ور می شدند». «مخلوطی حاوی سولفات مس که بسیار چسبناک بود و با سوختن بسرعت اثر می گذاشت » (ص 628، 643؛
وِرِس ، 1925، ص 59؛
بروسونی ، کاندیا، ج 2، ص 162؛
مایَل ، ص 62؛
مارسیلی ، ج 2، ص 33 به بعد؛
رودرفون دیرسبورگ ، ج 1، ص 207)؛
«امّا آنچه که از همه بدتر است این گرد موم شوم و ملعون شماست که آن را در کیسه ها می اندازند»: نامة خطاب به لودویگ فون بادن ، مورخ 1686. برای استتار سربازان عثمانی که در حال حفر سنگر بودند نیز با مواد مشتعل پرده ای از دود به وجود می آوردند (آنتیکانو، ص 83؛
بروسونی ، همان کتاب ، ج 1، ص 26؛
فرّاری ، ص 132)؛
در شب نیز، از این مواد به صورت گلوله های منوّر (لاسولایه ، ص 77-78) و همچنین به صورت ترکیبات مسموم کننده در نبردهای زیرزمینی از راه نقبهای تهاجمی و تدافعی استفاده می کردند (بروسونی ، همان کتاب ، ج 2، ص 157: «ترکیبی از آلیاژهای فلزی زهرآلود که دود و تعفن فراوان داشت و مهلک بود»). نیروهای عثمانی در عملیات نبرد بارو، برای مقابله با خطرهای ناشی از پرتابه های آتشزا و دیگر مواد مشتعل مسیحیان ، خود را به چرم گاو و گوسفند و بز مجهز می کردند (بالبی دکورجیو، 98ر؛
بوزیو، ج 2، ص 572؛
> تقویم نجومی < ، ج 2، ص 266).

در منابع به حیله های جنگی و ادوات دیگری نیز اشاره شده است . عثمانیها در طی جنگهای طولانی مجارستان (1001ـ 1015/ 1593ـ1606) با «آغاج طوپ » (توپ چوبی ) آشنا شدند (پچوی ، ج 2، ص 212-213؛
نعیما، ج 1، ص 190؛
اولیاچلبی ، ج 7، ص 312-313؛
بروسونی ، همان کتاب ، ج 1، ص 42؛
هامر ـ پورگشتال ، ج 7، ص 353). گاهی برای فروریختن حصارِ قلعه ای از طناب و قلاب استفاده می کردند (چیرنی ، 103ر، 114پ ؛
بوزیو، ج 3، ص 556، 644، 679؛
وی ون ، ص 248). هنگامی که نور خورشید در چشم دشمن بود، توپها را به طور خوشه ای ، پرتاب می کردند و به این ترتیب بر اثر آنها می افزودند، و نارنجکها را نیز با فلاخن از راه دور بر سر دشمن فرو می ریختند (شایتر، ص 75، 77). از اینها گذشته ، نمونه هایی از هجوم دروغین در دل شب به منظور فرسایش مقاومت نیروهای محاصره شده (بالبی دکورجیو، 49 پ ، 79پ )، بانگ و غریو ساختگی یورش (طبل ، کرنا، و جز آن ) و استقرار ماهرانة «کوشکهای کاذب » به منظور منحرف ساختن آتشبار دشمن (بروسونی ، همان کتاب ، ج 1، ص 26) و آتش کردن مهمّات مشقی برای فریب دادن افراد دژ محصور (بالبی دکورجیو، 85پ ) کم نیست .

عثمانیها، گذشته از توپ و مهمات ، تجهیزات بسیاری نیز با خود به جبهه می بردند، مانند کلنگ ، بیل ، دیلم ، تیشه ، سندان ، دم آهنگری ، الوار، طناب ، انواع میخ ، پاتیل ، قیر، قطران ، روغن برزک و نفت ، آهن و سرب ، پشم و پنبه ، فتیله ، شوره ، گونی ، چرم گاو و گوسفند و بز ـ که به همة آنها در نبرد بارو نیاز بود (از جمله رجوع کنید به تدارکاتی که برای محاصرة کاندیا در 1078ـ1080/ 1667ـ1669 صورت گرفت : راشد، ج 1، ص 204-205؛
و برای لشکرکشی 1094/1683 به وین : گرتزگورتزوسکی ، ص 265 به بعد، ش 2 و 30، نیز رجوع کنید به بوئثیوس ، 1686، ج 1، ص 153؛
همو، 1684، ص 77؛
کاکاولاس ، ص 138 به بعد؛
زنارولا ، ص 99 به بعد، در بارة غنایمی که در وین در 1683 و در آلبارگالیس ( اشتول وایسن برگ ) در 1688 به دست مسیحیان افتاد). کار محاصرة قلعه متضمن حفر خندقهایی برای نزدیک شدن به بارو بود؛
برای آنکه نیروها از آتش دشمن در امان باشند این خندقها مستقیم حفر نمی شدند، بلکه با پیچ و خمهایی به سوی دیوار امتداد می یافتند؛
خندقهای کناری از آن منشعب می شد و به موازات دیوار امتداد می یافت ؛
استحکامات بیرونی ، که با الوار و خاک روی آنها را می پوشاندند، در کنارة خارجی خندق پشت به خاکریز ساخته می شد (دولافویاد ، ص 45ـ46، 56؛
لاسولایه ، ص 325؛
مارسیلی ، ج 2، ص 138ـ 139). از قرار معلوم گاهی تدابیر زیرکانه ای به کار می بسته اند تا خاک حاصل از حفاری خندقها را به درون خندق موجود در پیرامون دژ بریزند (بوزیو، ج 3، ص 614: مالطه در 973/1565). هنگام هجوم نیروها برای عبور از خندق و بالا رفتن از دیوار قلعه ، از پلها و صُفه هایی چوبی استفاده می کردند که آنها را گل مالی کرده بودند تا آتش بر آنها کارگر نباشد (رجوع کنید به در رودس در 885/1480؛
بوزیو، ج 2، ص 327؛
و در مالطه در 973/1565؛
چیرنی ، 56 پ ، 68ر؛
نیز بوزیو، ج 3، ص 547ـ 548، 609ـ611).

نقبها، که در زیر دیوارهای قلعه حفر می شد، گاهی چندین رشته داشت و هر رشته ای دارای اتاقکی انتهایی و غالباً حاوی مقدار هنگفتی باروت بود (رجوع کنید به اولیا چلبی ، ج 8، ص 424: سه رشته نقب به سه اتاقک ، نعیما، ج 4، ص 143: 150 «قنطار» باروت در یک نقب : مونته کوکولی ، ص 345: «نقبهای ساده و دو طبقه و سه طبقه که یکی بر روی دیگری قرار داشت ... بسیار عمیق ... با 120 تا 150 چلیک باروت یا بیشتر». ولی در ضمن رجوع کنید به شایتر، ص 72، که در بارة نقبهای عثمانیها در کاندیا می گوید که آنها را چندان انباشته نکنید که مال خودمان هم منفجر شود و بیشتر آنها بدون صدمة خاصی از بین برود. در بارة نقبهای عثمانیها در منابع راجع به جنگ اقریطش اطلاعات بسیاری یافت می شود: رجوع کنید به باروت / باروتخانه ؛
اشارات دیگر در اولیا چلبی ، ج 5، ص 135؛
نقبهای مجهز به باروت آمادة انفجار، راشد، ج 1، ص 143 ( طپانچه و نقبها ) ؛
نیز بوزیو، ج 3، ص 618ـ619؛
بارُویوس ، ج 2، ص 370؛
ایستوان ژاموسکوزی ، ص 176ـ177؛
> جنگهای پرنس اویگن < ، ج 1، ص 623ـ 624؛
مارسیلی ، ج 2، ص 37 به بعد؛
شلس ، ص 322ـ323).

نبرد باروی عثمانیها ـ که با پیروزی درخشان در قسطنطنیه 857/1453 و رودس 928/1522 و مالطه (هر چند بدون موفقیت نهایی ) به همة دژهای برخوردار از قدرت تدافعی عظیم حمله کردند ـ چه بسا در محاصرة کاندیا (1078-1080/ 1667-1669) به اوج خود رسیده باشد. فنونی که در این نبرد بارو به کار رفت به طور کلی از شیوه ها و فنون معمول در اروپای غربی اقتباس شده بود و، از آغاز کار، متخصصان مسیحی در انتقال دانش سپاهیان کشورهای مسیحی در بارة نبرد بارو به عثمانیها نقشی حیاتی داشتند (رجوع کنید به باروت / باروتخانه )؛
مثلاً در کاندیا، هلندیان و انگلیسیان و فرانسویان در کسب پیروزی نهایی نیروهای عثمانی بسیار مؤثر بودند (دوجچو ، ص 159؛
بروسونی ، همان کتاب ، ج 1، ص 23: «عدة کثیری از مهندسان فرانسوی و هلندی »؛
و باروتزوی و برشه ، ج 2، ص 231ـ 232: گفتة جووانی موروسینی دی آلویزه ، نمایندة پیشین ونیزیان در باب عالی ، دایر بر اینکه توپها و نارنجکهایی که انگلیسیان به عثمانیها دادند و هلندیان بویژه بهترین راه استفاده از آنها را به ایشان آموختند «به طور کلی در سقوط کاندیا» بسیار مؤثر بود).

ولی پیروزی عثمانیها در کاندیا و دیگر جاها بر عوامل دیگری مبتنی بود، عواملی که به آنها امکان داد تا در کارهای علمی و یدیِ نبرد بارو مانند حفر خندق و محلّ استقرار توپخانه یا نقب زنی به پیشرفتهای شایان توجهی دست یابند. منابع نیروی انسانی عظیم (مثلاً گروههای «عَزَب » و سربازان وظیفه از میان اهالی محل ) و نیز وجود گروههای ماهر نقب زن که آمادة خدمت در جنگ بودند (رجوع کنید به به طورکلی آنهِگِر ؛
نیز رجوع کنید به باروت / باروتخانه ) از جملة این عوامل اند. از این گذشته ، دسترسی به مقادیر هنگفتی مهمّات (باروت ، فلزات ، الوار، و جز آن ) نیز که در نبرد بارو به مقیاس وسیع به آن نیاز بود اهمیت بسیار داشت (رجوع کنید به > جنگهای پرنس اویگن < ، ج 1، ص 623).

با اینهمه ، ارزش این عوامل کم کم رو به کاهش نهاد. در اروپا، فنون جنگ طی قرون یازدهم ـ دوازدهم / هفدهم ـ هجدهم پیشرفتهای سریعی داشت . براثر تلاشهای کسانی چون مارکی دووبان فرانسوی ، دانش دژسازی و استحکامات پیشرفت چشمگیری کرد. اتریش ، پس از تسخیر بلگراد در 1130/1718، به بازسازی استحکامات شهر دست زد. افسران فرانسوی ، که در 1152/1739 در میان نیروهای سلطان عثمانی در محاصرة بلگراد حضور داشتند، متفق القول بودند که عثمانیها با شیوه های معمول نبرد بارو قادر به تسخیر دژ نخواهند بود (وارنری ، ص 51-52). از این مهمتر دستیابی اروپاییان به شیوه های بهتر در زمینة توپ سازی بود. شکستهای فاجعه آمیزی را که در طی جنگهای مجارستان 1094ـ1111/ 1683ـ1699 ـ هم در محاصره بودا در 1097/1686 و هم در میدان جنگ در زنتا در 1109/1697 ـ دامنگیر قوای عثمانی شد باید تا حدودی معلول مؤثر افتادن توپهای صحرایی مسیحیان دانست (رجوع کنید به ویلار ، ج 1، ص 380، که ضمن آن نویسنده در بارة اتریشیان می گوید: «توپخانة صحرایی آنها بسیار خوب است و بسیار خوب کار می کند، و شاید همین امر در برتری آنان در این جنگ بر ترکها بیشترین سهم را داشته است »). بعدها موریس دوساکس شاید با توجه به پیشرفتهای تازه تر در زمینة استحکامات و نیز پیدایش توپ جدیدی که در مراحل نهایی جنگهای جانشینی اتریش 1153ـ1161/ 1740ـ 1748 ـ دارای قدرت کافی برای چیره شدن بر استحکامات نوساز بود

(رجوع کنید به شارن هورست ، ج 1، ص 18) ناگزیر در بارة دژها چنین اظهارنظر کرد: «قلاع قدیم ارزشی ندارند، قلاع جدید هم چندان بهتر از آنها نیستند» (ساکس ، ج 2، ص 11). درواقع سنت قدیم نبرد بارو متروک می شد. برای عثمانیها کسب آخرین فنون تکامل یافته در اروپا امری حیاتی بود ـ ولی در عین حال رها کردن شیوه هایی که مدتهای مدید پیروزیهای عظیم و مسلّم به بار آورده بود نیز کار دشواری بود. همچنانکه در بارة عملیاتشان در محاصرة 1152/1739 بلگراد گفته شده است ، در بارة ناکامیهای خطیر ایشان در جنگ با اتریش و روسیه از 1094ـ1206/1683ـ1792 نیز بحق می توان گفت که : «ایشان به رهبری مسیحیان تن درنمی دهند، و آن قدر به آنان اعتماد نمی کنند که رایزنیهایشان را بپذیرند» (رجوع کنید به وارنری ، ص 51ـ52).

---

منابع :
(92) محمدظلی بن درویش اولیا چلبی ، اولیا چلبی سیاحتنامه سی ؛
(93) ابراهیم پچوی ، تاریخ ، استانبول 1281-1283؛
(94) راشد، تاریخ ؛
(95) مصطفی سلانیکی ، تاریخ سلانیکی ، فرایبورگ 1970؛
(96) سلحدار، تاریخ ، استانبول 1928؛
(97) مصطفی نعیما، تاریخ ، 1281-1283؛


(98) R.Anhegger, Beitrage zur Geschichte des Bergbaus im Osmanischen Reich (Istanbuler Schriften, nos. 2, 14 and 14a), Istanbul 1943-1945;
(99) S. Anticano, Frammenti istorici della guerra di Candia, Bologna 1647;
(100) Avvisi del Cavaliere Federico Cornaro circa l'assedio di Buda nell'anno 1686, ed.S.Bubics,Budapest1891;
101- F.Babinger, Die Aufzeichnungen des Genuesen Iacopo de Promontorio-de Campis uber den Osmanenstaat um 1475, SBB ayer. AK., Phil-Hist. Kl, 1956, Heft 8, Munich 1957;
(102) F.Balbi de Correggio, La verdadera relacion... de Malta, Barcelona 1568;
(103) Nicola Barbaro, Giornale dell' assedio di Constantinopoli di Nicolo Barbaro, ed. E. Cornet, Vienna 1856;
(104) M. Barletio, Dell' assedio di Scutari, in F. Sansovino, Historia universale dell'origine et imperio de' Turchi, Venice 1573, 299v-321v;
(105) J.D. Barovius, Commentarii de rebus Ungaricis, in M.G. Kovachich, Scriptores rerum Hungaricarum minores hacte nusinediti, Buda 1798;
(106) N.Barozzi, G. Berchet, Le Relazioni degli Stati Europei lette al Senato dagli Ambasciatori Veneziani nel secolo decimosettimo, ser. 5: Turchia, Venice 1866-1871;
(107) Ch. Boethius, Assedio di Vienna … 1683 … Racconto Istorico… di L.Anguisciola, Modena 1684, idem, Ruhmbelorbter und Triumph-leuchtender Kriegs-Helm, Nurnberg 1686;
(108) L.Bonelli, Il trattato Turco-Veneto del 1540 (in Centenario della nascita di Michele Amari, Palermo 1910);
(109) Iacomo Bosio, Dell'Istoria della Sacra Religione et Illustrissima Militia di San Giovanni Giersolimitano, Rome 1594-1602;
(110) Jacques de Bourbon, La grande et merveilleuse et tres cruelle oppugnation de la noble cie de Rhodes, Paris;
111- 1526;
(112) Brusoni, Candia;
(113) G.Brusoni, Historia dell'ul-tima guerra tra'Veneziani e Turchi, Bologna 1674;
(114) J.Cacavelas, The siege of Vienna by the Turks In 1683, ed. and trans. F.H. Marshall, Cambridge 1925;
(115) A.Cirni, Comentarii... di Malta, Rome 1567;
(116) L.Collado, Pratica manuale di arteglieria, Venice 1586;
(117) Donado Da Lezze, Historia Turchesca (1300-1514), ed. I. Ursu, Bucharest 1909;
(118) Iacopo Dalla Casteliana, Perdita di Negroponte, in Archivio Storico Italiano, ser. I, ix, Florence 1853, 433-440;
(119) C.Dapontes, Ephemerides Daces ou Chronique de la Guerre de Quatre Ans (1736-1739) , ed. E.Legrand, Paris 1880-1888, Ë , 206, Ë Ë , 266;
(120) f., I. Dujc § ev, Avvisi di Ragusa. Documenti sull'Impero Turco nel secolo XVII e sulla guerra di Candia (Orientalia Christiana Analecta, no. 101), Rome 1935;
(121) Dukas, Bonn 1834;
(122) Feldzuge des Prinzen Eugen von Savoyen , I. Serie, Bd. I (K.K. Kriegs- Archiv: Vienna 1876), 623ff., 647ff.;
(123) G. Ferrari, Delle notizie storiche della lega tra l'Imperatore Carlo VI. e la Republica di Venezia contra il Gran Sultano Acmet III. e de'loro fatti d'armi dall'anno 1714. sino alla Pace di Passarowitz... libri quatro , Venice 1723;
(124) Iacobus Fontanus, De Bello Rhodio libri tres , in P.Lonicerus, Chronicorum Turcicorum... tomus primus (-secundus) , Frankfort 1584, Ë Ë , 381ff.;
(125) C. Foucard, Fontidi storia Napoletana nell'Archivio di Stato in Modena. Otranto nel nel 1481 , in Archivio Storico perle Provincie Napoletane , v Ë /1 (Naples 1881);
(126) Freher, ed. Germanicarumrerum scriptores varii , Frankfort 1602;
(127) M.Tayyib Gokbilgin, Venedik ar í ivindeki vesikalar kulliyatmada Kanuni Sultan Suleyman devri belgeleri , in Belgeler (Turk Tarih Belgeleri Derigisi) , Ë /2 (1904), Ankara 1965;
(128) I. Grzegorzwski, Z Sidzllatow Rumelijskich epoki wyprawy Wieden ¨ skiej. Akta Tureckie (Archiwum Naukowe , Dziat I., V Ë / Ë ), Lwow 1912;
(129) Hammer-Purgstall, Histoire ;
(130) K.Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschutz wesens aus orientalischen Quellen , Helsingfors 1941;
(131) Impresa di Zighet , in F. Sansovino, Historia universale dell'origine et imperio de' Turchi , Venice 1573, 451ff.;
(132) N.Iorga, Notes et extraits pour servir a- l'histoire des Croisades..., 4 e ser., Bucarest 1915;
(133) Journal de l'expedition de Monsieur de La Feuillade pour le secours de Candie. Par un Volontaire , Lyon 1669;
(134) Kananos, Bonn 1838;
(135) A.N. Kurat, Prut Seferi , Ë Ë , Ankara 1953;
(136) L. de La Solaye, Memoires ou relation militaire... de Candie depuis l'annee 1645 , Paris 1670;
(137) G.M. Laggetto, Historia della Guerra di Otranto del 1480 , ed. L. Muscari, Maglie 1924;
(138) Lettera scritta... da Venetia... delli progressi fatti dall'armi... di Venetia in Levante , Venice and Milan 1685?;
(139) L. Lockhart, The fall of the S ¤ afav i ¦ Dynasty... , Cambridge 1958;
(140) Buonaiuto Lorini, Le fortificationi , Venice 1609;
(141) L.F. Marsigli, Stato Militare dell' Imperio Ottomanno , The Hague and Amsterdam 1732, I, 85, 86, Ë Ë , 37ff., 133ff.;
(142) Bernardino de Mendo µ a, Theorica y practica de guerra , Anvers 1596;
(143) B. Miall, Master John Dietz Surgeon in the Army of the Great Elector and Barber to the Royal Court , London 1923;
(144) Montecuculi, Memoires de Montecuculi , Amsterdam 1760;
(145) Peter Businello Staatsekretars der Republik Venedig historische Nachrichten... der osmanischen Monarchie , in C.W. Ludeke, Beschreibung des Turkischen Reiches , Zweyter Theil, Leipzig 1778;
(146) L. Ribeiro, O Primeiro Cerco de Dio, in Studia ) Centro de Estudios Historicos Ultramarinos ), I (Lisbon 1958), 201-271;
(147) M.Roberts, Gustavus Adolphus , London 1958;
(148) P.Roder von Diersburg, Des Markgrafen Ludwig Wilhelm von Baden Feldzuge wider die Turken , Carlsruhe 1839-1942;
(149) C.Sanminiatelli Zabarella, Lo assedio di Malta 18 Maggio-8 Settembre 1565 , Turin 1902;
(150) M.Sanuto, I Diarii , xxx Ë (Venice 1891), xxx Ë Ë Ë and xxx Ë v (Venice 1892);
(151) Maurice Comte de Saxe, Mes reveries , ed. Perau, Amsterdam and Leipzig 1757;
(152) G. von Scharnhorst, Handbuch fur Offiziere, Erster. Theil: Artillerie , Hanover 1804;
(153) J.B. Scheither, Novissima praxis militaris ;
(154) J.B. Schels, Militar-Verfassung des turkischen Reiches , in Oestreichische militarische Zeitschrift (Zweyte Auflage der Jahrgange 1811 und 1812, Bd. 2, Vienna 1820);
(155) Silih ¤ da ¦ r, Nusretname , ed. I. Parmaks â zog § lu, Istanbul 1962-1964;
(156) I.M. Stella, De Turcarum in regno Hungariae ... successibus epistolae , in P.Lonicerus, Chronicorum Turcicorum... tomus primus (-secundus) , Frankfort 1584, Ë Ë ,170 (=J.G.Schwandtner, Scriptores rerum Hungaricarum veteres ac genuini , Vienna 1746-1748, I, 610);
(157) Istvan Szamoskozy, Torteneti Maradvanyai , ed. Sandor Szilagyi, Masodik Kotet(1598-1599),in Magyar Tortenelmi Emlekek ;
(158) Irok, xxxv Ë Ë Ë (Budapest 1876);
(159) M. Tercier, Memoire sur la prise... de Rhodes, en 1522 (Memoires de Litterature... de l'Academie Royale des Inscriptions et Belles Letters , xxv Ë , Paris 1759);
(160) A Ulloa, La historia dell'impresa di Tripoli di Barberia , Venice 1566;
(161) A.Veress, Campania Crestinilor in contra lui Sinan Pa í a din 1595 (Academia Romana. Memoriile Sectiunii Istorice . Seria Ë Ë Ë , Tomul Ë v), Bucarest 1925;
(162) E. Veress, ed., Grof Marsigli Alajos Ferdinand olasz hadi mernok Jelentesei es Terkepei Budavar 1684-1686 , Budapest 1907;
(163) Vertot, Histoire des Chevaliers Hospitaliers de S.Jean de Jerusalem , Ë Ë , Paris 1726;
(164) Marechal de Villars, Memoires du Marechal de Villars , ed.de Vogue, Paris 1884;
(165) I.A. Viperanus, De bello Melitensi historia , Perugia 1567;
(166) Marechal de Vivonne, Correspondance du Maechal de Vivonne relative a l'expedition de Candle (1669) , ed. J. Cordey Sociee de l'Histoire de France) , Paris 1910;
(167) L.Wadding, Annales minorum... ,Rome1731;
(168) Warnery, Remarques sur le Militaire des Turcs , Leipzig and Dersden 1770;
(169) P. Wittek, "The Castle of Violets:from Greek Monemvasia to Turkish Menekshe", BSOAS , xx (1957) G.P. Zenarolla, Operationi di Leopoldo Primo... sotto l'annu 1688, Vienna 1689.

/ د.اسلام / و. ج . پری

و) در هند. فنون نبرد بارو با ذوق ترکان و مغولان ، که شیوة معمولشان در جنگ هجوم به دشمن بود، سازگاری نداشت . ترکان و مغولان یا راجپوتها در صورتی به دژهای خود پناه می بردند که راه دیگری برایشان باز نمانده باشد. حتی در چنین حالتی نیز بر آن نبودند تا با مقاومتِ خود شکیبایی یا منابع محاصره کنندگان را به پایان برسانند، بلکه غالباً با اندک تحریک از جانب مهاجمان از دژ بیرون می ریختند و به نبرد می پرداختند. دژها، که معمولاً نزدیک به سطح زمین دهانه ای نداشت تا مهاجمان آن را فرو کوبند، دارای ظرفیت تقریباً بی انتهایی برای مقاومت منفی بود. حتی یک پادگان کوچک هم می توانست تا زمانی که آذوقه اش باقی بود یا افراد روحیة خود را نباخته بودند دوام آورد. فخر مدبّر، اقدام صاحبنظران ترک ، که دربارة فنون جنگی زمان ایلِتْمِش تألیفاتی دارد، به کاربرد خدعه و جلب محاصره شدگان با وعده اهمیت بسیار داده است . شیرخان در آغاز کارش روهْتاس را از راه خیانت به چنگ آورد (945/1538). محاصره کنندگان دسته هایی از سربازان را مأمور کرده بودند که نواحی اطراف را چپاول کنند و با بستنِ راه تدارکاتی ، تماس پادگان را با دنیای خارج قطع کردند. یکی از فنون نبرد بارو که پادگان در برابر آن مطلقاً نمی توانست کاری از پیش ببرد قحطی و گرسنگی بود. نردبانهای مخصوص بالارفتن از دیوار دژها، گرچه در برابر دفاعی کارآمد بی اثر بود، مناسبترین وسیلة تسخیر دژ به شمار می رفت . برای پر کردن خندق اطرافِ دژ با ریختن سنگ و تنة درختان و کیسه های شن و جز آنها نیز اقداماتی صورت می گرفت . نردبانهای طنابی و کمند هم تا پایان قرن دوازدهم /هجدهم معمول بود. در شبی مهتابی ، 300 تن از مهاجمان به کمک چنگکهایی که بر سطح صاف دیوار دژِ چَمْپانیر فرو کردند از آن بالا رفتند؛
این رخنه گاه را خود همایون ، با دیدن دسته ای غله فروش که از بیشة پیرامون دژ خارج می شدند، کشف کرده بود (943/1536). فقط دستگاه جاسوسی بسیار فعال یا خوش اقبالیِ محض می توانست پادگان را از خطر چنین اعمال غافلگیرکننده ای مصون بدارد. گاهی سعی می شد تا دروازة دژ را با کمک فیلهایی که پیشانی بند فولادی داشتند بشکنند؛
این دروازه ها عموماً از الوار بسیار سنگین به ضخامت حدود 15 سانتیمتر ساخته شده و به میخهای آهنی تیزی مجهز بود که به شکلهای مختلف به طول 8 تا 32 سانتیمتر در ردیفهای افقی قرار داشت و آنها را از پشت نیز با بستهای پهنی تقویت می کردند.

در جنب وسایل فوق ، محاصره کنندگان «پاشیب » و «گَرْگَجْ» نیز می ساختند تا با منجنیق و عراده ، وبعدها خمپاره انداز، در دیوار دژ شکافی ایجاد کنند. پاشیب سکوی بلندی بود که با پر کردن فاصلة میان بالای دیوار برج و اردوگاه محاصره شدگان با کیسه های شن یا خاک ایجاد می شد. گرگج برجی متحرک بود مانند آنچه علاءالدین در محاصرة رَنْتْهَمْبُر به کار برد. گرگج به «سرکوب » یا «مقابل کوب » شباهت دارد که رومی خان روی قایقهای بزرگ احداث کرد (945/1538) و از طریق رود گنگ به فرو کوبیدن حصار چُنَر پرداخت ، زیرا تسخیر آن شهر از طریق خشکی ممکن نبود. این برجها بناهای بسیار محکمی بود که با الوار ساخته و با چرم خام یا خشت یا خاک پوشانده شده بود تا مواد آتشزایی که مدافعان پرتاب می کردند بر آن مؤثر نباشد. تنها راه درهم شکستن آنها پرتاب سنگهای گران یا هجوم برق آسا بود. «ساباط »، که امیر خسرو دهلوی نیز به آن اشاره کرده ، به گفتة نظام الدین احمد بخشی «واژه ای است که به دو دیوار اطلاق می شود که از فاصله برد گلولة شمخال (از دژ) شروع می شوند و در پناه الوارهایی قرار دارند که با چرم خام به هم بسته و محکم شده اند و نوعی گذرگاه پدید می آورند که به دیوار دژ منتهی می شود». در ساباطی که از تجهیزات اکبر شاه برای فتح چِنُور (975) بود ده سوار در کنار هم می توانستند حرکت کنند. مردی فیل سوار و نیزه به دست از درون آن می توانست عبور کند. منجنیق و عراده از جمله سلاحهایی بود که ، قبل از آنکه توپخانه جای آن را بگیرد، به دست مهاجمان و مدافعان ، هر دو، به کار می رفت (هر چند در محاصرة اَسیر گَرْه ، اکبر شاه از منجنیق هم استفاده کرد). این آلات انواع مختلف داشت : «منجنیقِ عروس » سنگ را به تمام جوانب پرتاب می کرد. «منجنیق دیو»، «منجنیق روان »، «عرّادة یکروی » (ساده )، «عرادة گردان »، «عرادة خفته » (ثابت )، «عرادة روان » از انواعی است که فخر مدبر به آنها اشاره کرده ولی وصفی از آنها در دست نیست و ماهیت آنها را فقط از نامشان می توان حدس زد. این ادوات براساس پیچش یا همبستگی نیروها کار می کرد و متشکل از دو تیر محکم بود که دو یا چهار رشته طناب آنها را به هم می پیوست و باز شدن پیچ این طنابها سنگ یا گلوله را در مسیر منحنی مرتفعی پرتاب می کرد. «مغربی » نوع دیگری از منجنیق یا عرّاده بود که مهاجمان و مدافعان ، هر دو، به کار می بردند. به راه انداختن منجنیق عروس که محمدبن قاسم در محاصرة دِیبل * در سند به کار برد (92/711-712) از قرار معلوم به 500 عمله نیاز داشت . «خَرَک » از لحاظ ساختمان با دژکوب تفاوتی نداشت . کارگران زنجیر یا طناب آن را تا جایی که ممکن بود به عقب می کشیدند و سپس آن را رها می کردند تا نوک تیز آهنی آن به دیوار بارو بخورد. «چرخ » که همان کمان زنبورکی است کمان بسیار بزرگی بوده و برای پرتاب کردن تیرهای سنگین و چوبهای دراز به سوی هدفهایی به کار می رفته که در فاصله ای دورتر از بُرد تیر و نیزة معمولی قرار داشته اند. سپرهای دفاعی و دیوارهای موقت ساخته شده از الوار یا خاک ، عملة ادواتِ محاصره را از آتش یا سنگهایی که محاصره شدگان پرتاب می کردند در امان می داشت . از «فلاخن » یا «گوپْهَن » (قلاب سنگ ) برای پرتاب سنگ یا گلوله های کوچکتر استفاده می شد. مَحْجر، آتش انداز، کلنگ ، بیل از دیگر وسایل محاصره کنندگان بود. گذشته از سنگ ، قیر مذاب و نفت و زوبین هم از چیزهایی بود که به سوی دشمن پرتاب می شد.

کاربرد توپخانه در قرون دهم ـ یازدهم / شانزدهم ـ هفدهم کار محاصره کنندگان را چندان سبک نکرد. در محاصرة چَنْدیری (934/1528) سنگهایی که با خمپاره انداز پرتاب می شد تأثیر محسوسی نداشت . در حمله به رِی سِین (950/1543) تمام وسایل مسی و برنجی (تنگ ، قوری ، بشقاب ، جام ) که از بازار و چادرهای محاصره کنندگان توانستند فراهم آورند با خمپاره انداز از هر جانب به سوی دژ شلیک شد. هرچند اکبر شاه در محاصرة رنتهمبر ساباطی تهیه کرده بود، پانزده توپ را نیز، که هریک گلوله های سنگی به وزن پنج و هفت «مُند» ( مند= 11 تا 37 کیلوگرم ) و گلوله های «هفت جوش » (ساخته از هفت فلز) پرتاب می کردند، با استفاده از 500 کارگر به بالای تپه بردند و در مقابل دژ قرار دادند تا ارگ را گلوله باران کنند. مدافعان ، همراه با آتش تفنگ و توپ ، قطعات بزرگ سنگ را نیز از بالای دژهای کوهستانی رها می کردند و این سنگها با سرعت بسیار به پایین می غلتید و کسانی را که بر رویشان می افتاد خرد می کرد و مهاجمان را می روفت .

نقب زنی مؤثرترین وسیله برای تسخیر دژهایی بود که بر روی صخره یا بر فراز بلندی قرار نداشت . محمدبن قاسم سعی کرد که با نقب زدن ، دیوارهای دژِ راوَر را در سند فرو ریزد (92/712). امیر مسعود در زیر دیوارهای دژِ هانسی پنج نقب مختلف زد تا توانست به قلعه هجوم ببرد و آن را تسخیر کند (428/1037). بهترین کاری که محاصره شدگان می توانستند در مقابل نقب زدن دشمن بکنند این بود که خود نیز نقبهایی بزنند و حفره ها را پر کنند. قنبر دیوانه ، که در اواخر سلطنت همایون شاه در دژ بداؤن محاصره شده بود (962/ 1555)،

با گذاشتن گوش خود بر روی زمین متوجه شد که از بیرون دژ مشغول نقب زدن اند، محل دقیق نقب را به همین وسیله مشخص کرد و در حالی که محاصره کنندگان مشغول بازپسین اقدامات خود بودند، همة زحماتشان را نقش بر آب ساخت . پیش از کشف باروت ، نقب را با کاه و چوب و دیگر مواد سوختنی پر می کردند؛
وقتی که الوارهای حامل سقف نقب می سوخت دیوار به درون حفره فرو می ریخت و شکافی در آن ایجاد می شد. در زمانهای بعد، نقب را با باروت پر می کردند و فتیله هایی به آن متصل می ساختند. برای تضمین ویرانی

سریع دژ، غالباً بیش از یک نقب می زدند؛
ولی این کار متضمن خطرهای جدی بود. در محاصرة چتور (شوّال 986/ دسامبر 1576)، اکبر شاه دستور داد تا دو نقب در زیر برجهایی که نزدیک به هم بود حفر کنند. هر دو نقب را در آن واحد آتش زدند، ولی فتیلة یکی که کوتاهتر بود زودتر منفجر شد و برج را به هوا پرتاب کرد. مغولان هجوم بردند تا از شکافی که در دیوار به وجود آمده بود به دژ وارد شوند. در همان لحظه ، آتش به نقب دیگر هم رسید و برج دوم نیز به هوا رفت و عدة کثیری از نیروهای اکبر شاه کشته شدند. نقبهایی که مأموران ابوالحسن ، فرمانروای گُلْکُنْدا، از داخل دژ به بیرون زدند برای مغولان ، که از اردوگاه خود تا زیر برج سه نقب زده بودند، فاجعه به بار آورد. محاصره شدگان بی صدا همة باروتها و فتیله ها را از یک نقب خارج کردند و اندکی باروت در دو نقب دیگر برجای گذاشتند و به نقبها آب بستند. انفجار آن دو نقب در میان مغولان تلفات سنگین به بار آورد و آتش زدن سومین نقب نیزبا شکست مواجه شد.

---

منابع :
رجوع کنید به باروهای هند.

/ ا. ع . رضوی ( د.اسلام ) /