بارِمّا ، رشته کوهی منفرد از کوههای مرز غربی ایران ، به طول تقریبی هشتصد کیلومتر. امروزه به جبل حَمْرین معروف است . حد شمالی بارمّا در جزیره * (جنوب جبل سِنْجَر) واقع است و رود دجله در اَلْفَتْحَه از آن می گذرد. راه اصلی بغداد ـ همدان ـ تهران در شَهْرَبان از آن عبور می کند. این رشته کوه جلگه های عیلام باستان (خوزستان کنونی ) را از جلگه های اروندرود در اهواز جدا می سازد و سرانجام در استان فارس به فلات ایران می پیوندد. نام این کوه بارها تغییر یافته است و نام آسوری آن معلوم نیست . سریانیها آنرا ارُخ یا اورُخ می خواندند. پولوبیوس (ج 5، ص 52) در شرح لشکرکشی آنتیوخوس سوم بر ضد مولون ، آنجا را «تواوریوکون اوروس » می نامد. بارمّا کهنترین نام عربی آن است که شاید بتوان آن را برگرفته از «بیْث رِمّان » سریانی ، به معنی معبد رمون ، احتمالاً حرمی آشوری ، دانست . نام این کوهها از روستایی واقع در کرانة شرقی دجله ، در محل عبور رود از کوهها گرفته شده است . این روستا بر سر راه بغداد ـ موصل بود و یعاقبه در آن سکونت داشتند و مدّت زمانی همراه با بیْث رازیق اسقف نشینی را تشکیل می داد. قُدامَه بن جعفر (ص 232) و یاقوت حموی (ج 3، ص 7) بخش غربی این رشته کوه را که در جزیره واقع است ساتیدما (واژه ای سریانی ) نامیده اند. این نام به معنی «خون آشام » است و در منابع دیگر به عنوان نام رودهای مرزی آمده است . ابن حوقل (ص 169) این بخش غربی را جبل شقوق خوانده و امروزه نیز آثاری از این نام را می توان در روستای اَلْشَقّ یافت . اصطخری (ص 75) و یاقوت حموی (ج 1، ص 494) به پیروی از ابوزید بلخی نوشته اند که در میان آب چشمه هایی از قیر یافت می شده است (این را هنوز هم در محلی که دجله رشته کوه بارمّا را قطع می کند می توان دید). این کوهها از مرکز جزیره در مغرب تا مرزهای کرمان در مشرق ادامه دارد و در آنجا به صورت تپه های ماسَبَذان (پشت کوه ) درمی آید. طولانی بودن این رشته جبالِ متجانس مایة تصوّرات و خیالپردازیهایی شده چنانکه یاقوت حموی آن را به قیاس اقیانوس محیط بر کرة زمین ، الجبل المحیط بالارض خوانده است . حَمْرین ، نام کنونی آن را نخست یاقوت حموی (ج 3، ص 7) ذکر کرد. این نام در 758 نیز، در کتیبة وقفیة مدرسة مِرجانیّة آمده است (رجوع کنید به ماسینیون ، ص 16، 28). بخشی از آن ، که در سمت غربی دجله واقع است ، امروزه جبل مکحول نامیده می شود و رشته کوهی را که به موازات آن امتداد دارد جبل مُکَیْحِل (به رنگ کُحْل ) می خوانند و این نام احتمالاً از روستایی واقع در کرانة رود دجله گرفته شده است (رجوع کنید به اَسِّمَنی ، ج 2، ص 218؛
یاقوت حموی ، ج 1، ص 494). نامهای مشتق از رنگها امروزه بسرعت جای اسامی قدیمی عربی را می گیرد؛
حتمی حُمرین ، به رغم اینکه به «ین » سریانی قدیم ختم می شود، نامی امروزی از «احمر» و به معنی «سرخ فام » است .

محلی واقع درنزدیکی دجله دارای اسم قدیم و رسای «خنوقَه » به معنای «وخفه شده » و «دچار خناق شده » است .

صفاءالدین عیسی قادری نقشبندی بَنْدَنیجی در تألیف ترکی منتشر نشدة خود موسوم به جامع الانوار فی مناقب الاخیار (1077) به گور مجید الکُردی (متوفی 567) اشاره می کند و آن را از زیارتگاههای مشهور حَمْرین خوانده است ؛
این گور تاکنون پیدا نشده است (رجوع کنید به ماسینیون ، ص 60).

---

منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(2) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛


(4) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(5) Assemani, Bibliotheca Orientalis;
(6) M.Canard, H'amdanides, I, 126, 128-129;
(7) E. Herzfeld, " Untersuhungen zur Topographie... ", Memnon , I (I907), 1 and 2;
(8) Georg Hoffmann, Syrische Akten Persischer Martyrer, index s. Be ¦ th Remma ¦ n;
(9) G. Le. Strange, The lands of the eastern caliphate , Cambridge 1930, index;
(10) Massignon, Mission en Mesopotamie, Cairo 1912;
(11) G. C. Miles, " Some coins from Sinja ¦ r ", American journal of Semitic Languages and Literatu'es, LVI (1939), 247-248;
(12) Polybius, Histories;
(13) Friedr Sarre, E. Herzifeld, Archaeologische Reise im Euphrat-u Tigris- Gebiet, Berlin 1910-1911, Chap, III.

) / د .اسلام / هرتسفلد (

تکمله : بارمّا (حَمْرین )، رشته کوهی کم ارتفاع با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ، در جانب غربی ایران که بخش عمدة آن در خاک عراق است امّا دنبالة آن به کوههای ایلام (ماسَبَذان قدیم )، از ارتفاعات زاگرس می پیوندد. به نوشته آدمز امروز در دهانة یکی از درّه های تنگ حَمْرین بر رود دیاله آثار سدّی است به نام غاطس که ( احتمالاً ) در اواخر دورة عباسی ساخته شده و هر ساله آن را لایروبی می کردند (ص 355). اصطخری (ص 75) در قرن چهارم علاوه بر قیر، از چشمه های نفت دامنة بارّما سخن گفته ، کوه ماسبذان را همان بارمّا دانسته است . یاقوت حموی (1965، ج 1، ص 464) در قرن هفتم با تأیید گفته های جغرافیدانان پیشین ، «کوه بارمّا را میان تکریت و موصل دانسته است ... و (ظاهراً) دهی نیز به نام بارمّا در شرق دجله و در پنج فرسنگی سنّ قرار داشته (رجوع کنید به ابن خرداذبه ، ص 93) از اینرو گاه آن را سنُّ بارمّا خوانده اند (یاقوت حموی ، 1965، همانجا؛
بلاذری ، ص 370). به نوشتة یاقوت حموی در محل عَقْر در دامنة کوه حمرین به سمت موصل پلی از قایق ها (برود) بسته بودند و در آنجا از رهگذران به نفع امیر موصل ، حق عبور می گرفتند (1846، ص 312). چنانکه در تحریر تاریخ وصاف آمده (ص 18) در حملة مغولان به بغداد (656)، وقتی به مستعصم بالله خبر دادند که سپاه هلاکو نزدیک کوه حَمرین است ، او با تعجب پرسید از آنجا چگونه عبور خواهند کرد. (در قرن هشتم ابوالفداء، 323) می نویسد: آب شهر دَقوق از چشمه هایی است که از کوه حمرین جاری است . نیز چنانکه حمدالله مستوفی (ص 172) نوشته ، بارمّا اهمیّت داشته ، و در میان راه بغداد ـ موصل بوده است . کنت دوسرسی (ص 259) که از این کوه عبور کرده می نویسد: میان صحرا رشته جبالی امتداد دارد که روی نقشه آن را کوههای حمرین نوشته اند. او این کوهها را کاملاً بی حاصل و سنگلاخی وصف کرده که جاده ای پهن و سهل العبور از آن می گذرد. در دامنه های شرقی و غربی این کوهها منابع بزرگ نفتی وجود دارد (رجوع کنید به اوپک ، نقشة عراق ).

---

منابع :
(14) روبرت مان آدمز، اطراف بغداد: تاریخ الاستیطان فی سهول دیالی ، ترجمة صالح احمد علی ، علی محمد میاح ، و عامر سلیمان ، بغداد 1984؛
(15) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(16) اسماعیل بن علی ابوالفدا، تقویم البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1349 ش ؛
(17) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(18) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع ، بیروت 1407/1987؛
(19) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(20) لوران دوسرسی ، ایران در 1839 ـ 1840: سفارت فوق العادة کنت دوسری ، ترجمة احسان اشراقی ، تهران 1362 ش ؛
(21) عبدالله بن فضل الله وصّاف حضرة ، تحریر تاریخ وصّاف ، به قلم عبدالمحمد آیتی ، تهران 1346 ش ؛
(22) یاقوت حموی ، کتاب المشترک وضعا والمفترق صقعا ، گوتینگن 1846؛
(23) همو، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866 ـ 1873، چاپ افست تهران 1965؛


(24) Opec, Annual Statistical bulletin, Vienna 1989;
The Times atlas of the world, London 1985, 34.

/ حسین قرچانلو /