باروت / باروتخانه 1) کلیات . در زبان عربی ، واژه «نفط » (در فارسی «نفت ») به خالصترین شکلِ قیر بین النهرین (قیر یا قارِ بابلی ) اطلاق شده است . رنگ طبیعی آن سفید است و گاهی به رنگ سیاه نیز دیده می شود که آن را می توان با تصفیه سفید کرد. نفت در درمانِ آب مروارید و لکة سفید روی قرنیه مفید است ، و در نزدیکی آتش ، بدون تماس مستقیم با آن ، شعله ور می شود.

ترکیب نفت با مواد دیگر (از قبیل چربی و روغن و گوگرد و غیره )، که به قابلیت اشتعال و چسبندگی آن می افزاید، مادة اولیة «آتش یونانی » است ، یعنی مایع ترکیبی آتشزایی که به سوی افراد، کشتیها و نیز آلات چوبی گوناگونی که در محاصره به کار می رفت پرتاب می شد. مسلمانان ، چنانکه می دانیم ، در جنگهای صلیبی و نیز در برابر مغولان از این سلاح بسیار استفاده می کردند. این مادة جدید نیز «نفط » نام داشت . نفّاط یا زَرّاق «آتش یونانی » را با لولة مسی مخصوصی (به نام نَفّاطه ، زَرّاقه ، مُکْحُلَه ) پرتاب می کرد. این وسیله ، نمونة نخستین شعله افکنهای کنونی و شبیه به «تلمبه »های قدیمی مأموران آتش نشانی در قسطنطنیه بوده است . «آتش یونانی » را در قاروره نیز می توانستند قرار بدهند و با وسایل گوناگون پرتاب ، یا به شیوة «چینی » («سهامِ خِطائِیَّه = تیرهای چینی ) در محفظه های فشنگ مانندی که به تیر بسته می شد، پرتاب کنند. با شروع استفاده از شوره ، در حدود 628، واژة «نفت » معانی جدیدی یافت . چینیان از دورانهای بسیار قدیم با خواص آتشزایی شوره آشنایی داشته اند، ولی تنها برای پرتاب موشک در آتشبازی یا جنگ از آن استفاده می کردند. آشنایی به خواص شوره (و نحوة تصفیة آن از طریق شستن ) احتمالاً از چین به ایران رسید. در فارسی ، علاوه بر واژة «شوره » (شکل قدیم آن «شورَگ »)، «نمکِ چینی » نیز، به صورت اصطلاحی مترادف با آن وجود داشت . در عربی ، علاوه بر واژة دخیل فارسی «شَوْرَج » و اصطلاحات بومی «مِلْحُ الحائط » (نمک دیوار) (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) و «مِلْحُ الدَبّاغین » (نمکِ دبّاغها)، «ثَلْج صِینی » (برف چینی ) و «ثَلج الصین » (برفِ چین ) نیز دیده می شود. اصطلاحاتی چون «زَهْرَة حَجَر اَسّیوس » به معنای تحت اللفظی «گُلِ سنگ اَسُّس » (شهری باستانی در تروآس یا میسیا ) نیز وجود دارد که نوعی شورة دریایی یا ذرات نمکی شبیه شوره است که از پاشیده شدن آب دریا بر روی تخته سنگهای تُرد و شکننده ، که به سنگِپا مشابهت دارد، برجای می ماند. ابن بیطار (متوفی 646) واژة باروت (بارود) را، معادل مغربی سه اصطلاح اخیر می داند که به شوره های دارویی اطلاق می شود.

در آغاز، شوره به گَردِ قابلِ احتراق فشفشه ، که همچنان به «نفط » موسوم بود، افزوده می شد. کمی پس از آن ، همین واژه به باروت نیز اطلاق شد. بر مبنای اطلاعات موجود، نخستین نامی که عرب زبانها به این مادة شوره دار دادند، واژة «دَوا» بود که معانی متعدد دارد. حسن رَمّاح (متوفی 649) این واژه را برای ترکیبی از ده قسمت باروت و دو قسمت زغال و 5 ر1 قسمت گوگرد، که برای پرکردن توپ (مِدْفَعْ) به کار می رفت ، استعمال کرده است . این اصطلاح هنوز هم در عربستان متداول است (رجوع کنید به لَندبِرگ ، ج 1، ص 895). از نظر معنی شناسی ، «دوا» معادل واژة فارسی «دارو»ست (رجوع کنید به دنبالة مقاله )، ولی تشخیص اینکه آیا این مطابقت توارد محض است یا استعمال واژة دوا به این معنی از طریق ترجمة کلمة دارو مرسوم شده ، و در صورت صحّتِ شقِ اخیر، چگونه این امر به وقوع پیوسته ، غیرممکن است .

اصطلاح «نفط »، یعنی نام «آتشِ یونانیِ» پیشین که به ترکیب جدید اطلاق می شد، دست کم در بخشی از قلمرو اسلامی که ممالیک بر آن حکومت می کردند بسیار بیشتر رواج داشت . در اندلس قدیمترین نامی که ضبط شده (از 724 به بعد) «نفط » است . در > قاموس < (فرهنگ لاتینی ـ عربی ـ اسپانیایی که در قرن هفتم / سیزدهم در منطقة بَلَنسیه تدوین شد)، در برابر کلمات «ایگنیس » (= آتش ) و «ایگنم اِکْسْکُوتِره » (= آتش انداز) واژة «نفط » آمده ولی معنای دقیق آن ذکر نشده است ، به هرحال ، این اصطلاح در بیروت به معنای کبریت به کار می رود. در تونس «نفّاطه » به ترقّه اطلاق می شود. در بسیاری از گویشهای عربی ، واژه های مشتق از ریشة نفط (نَفْطَه ، نَفّاطَه ) به معنای «تاول » به کار می رود که احتمالاً به سبب مشابهت با «قواریرالنفط » (شیشه های نفت ) بوده است .

شکل واژة «بارود» با «الف » واژه ای قدیمی نیست . ظاهراً، نخستین بار در جامع ابن البیطار استعمال شده است . به گفتة او، در مغرب ، عوام و پزشکان «ثَلْج الصین » یا «شوره » را که دارای خواص طبی است «بارود» می نامند (رجوع کنید به ترجمة لکلر ، ج 1، ص 71). رَمَّاح در بیان چگونگی تهیة باروت ، این واژه را به همین معنی به کار می برد. ابن کُتُبی (710 رجوع کنید به دنبالة مقاله ) نیز «بارود» را تنها به معنای شوره می داند.

واژة «بارود» دوبار در کتاب التعریف (ص 208) عُمَری * (متوفی 748) ذکر شده است . وی در یک مورد از ماده ای سخن می گوید که به «قواریرالنفط »، یعنی پرتابه هایی که در جنگهای دریایی به کار می رود، آمیخته می شود. بار دیگر از «مَکاحِل البارود» سخن می گوید که در آن کلمة «بارود» ممکن است به معنای ترکیبی از شوره باشد که خاصیت به حرکت درآوردن دارد (رجوع کنید به بخش دوم مقاله ).

بدین ترتیب ، ذکر دقیق تاریخ و مملکتی که در آن «باروت » به نام مادة اصلی آن خوانده شد فعلاً مشکل است . در اندلس این تحولِ معنایی در طی نیمة دوم قرن نهم به وقوع پیوست ؛ باروت را «بارود» و شوره را «مَلْحُ البارود» خواندند و «نفط » (جمع آن : اَنفاط ) به توپ اطلاق شد و «نَفّاط » به توپچی (رجوع کنید به دُزی ، ذیل همین مواد).

«بارود» در این معنای جدید، یعنی باروت ، در سراسر جهانِ عرب متداول است و عموماً با «راء» مفخّم تلفظ می شود. در جزیرة العرب ، شکلهایی از «دوا» به عنوان اصطلاحات فرعی به کار می رود (رجوع کنید به مطالب سابق الذکر). در لیبی ، علاوه بر «بارود» واژة «باروگ » نیز دیده می شود که یا از ریشة عربی «برق » یا از «بورق » (بورگ )، یعنی نیترون یونانی ( =نِطرون = کربنات سدیم ) گرفته شده است .

درترکی ، این واژه بیشتر به صورت «باروت » به کار می رود. این تلفظ در گویشهای مختلف نواحی جنوبی جزیرة العرب از قبیل عُمان و حضرموت نیز شنیده می شود (و حتی «باروط » هم نوشته اند، رجوع کنید به لندبرگ ، ج 1، ص 130). اصطلاح ترکی در فارسی و زبانهای ناحیة بالکان ، از جمله یونانی جدید و آلبانیایی و صربی و بلغاری ، وارد شده است . از فارسی به کردی و هندی نیز راه یافته است ، ولی در هندی مانند افغانی واژه فارسی «دارو» نیز به کار می رود. در چند زبان افریقایی ، مانند اَمْهَری و سواحلی و هَوسا و غیره ، اَشکالی از «بارود» به همین معنی دیده می شود. در یونانی جدید، علاوه بر کلمة رایج «مپاروتی » که از ترکی گرفته شده است ، واژة عالمانة «پوریتیس » نیز وجود دارد که آن را منشأ کلمة «بارود» دانسته اند، ولی این اشتقاق به هیچ وجه مبنایی ندارد.

خفاجی * ، نویسندة مصری (متوفی 1069)، در کتاب شفاءالغَلیل (ص 55)، شرح مفصلی به «بارود» اختصاص داده است و از جمله می گوید: «این کلمه با دال مهمله نوشته می شود و باروت اشتباه است ». در کتاب ما لا یَسَعُ الطَّبیبَ جَهْلُهْ (نوشتة ابن کُتُبی ، پزشک بغدادی ، در حدود 709) چنین آمده است : «این کلمه در مغرب نام گُلِ اَسّیوس است (رجوع کنید به مطالب سابق الذکر، منقول از ابن بیطار). مردم عراق ، در لهجة محلی خود، «مِلح الحائط » (شوره ) را که به صورت گردی بر دیوارهای کهنه ظاهر و از آنجا جمع آوری می شود، بارود می خوانند و آن را در وسایل آتشبازی ( مانند موشک و فشفشه ) ، که بالا می روند و به این سو و آن سو حرکت می کنند، به کار می برند و در نتیجه این وسایل تندتر بالا می روند و سریعتر محترق می شوند». مؤلفِ مصری در دنبالة مطلب چنین می نویسد: «این واژه ای جدید است که از کلمة بُراده (خرده های آهن ) به سبب مشابهتی که میان این دو ماده وجود دارد مشتق شده است . اکنون بارود به مخلوطی مرکّب از نمک و زغال و گوگرد گفته می شود و این در حقیقت نام یکی از اجزای ترکیبی آن است ». مردم عراق در ابتدای قرن هشتم هنوز «بارود» را صرفاً به معنای شوره به کار می بردند، ولی استفاده از آن در آتشبازی رایج بود.

تعریفی نیز که محمد حسین بن خلف تبریزی در برهان قاطع به دست داده جالب توجه است : «بارود داروی تفنگ است و به لغت سریانی شوره را گویند که جزءِ اعظم باروت باشد». معلوم نیست که فرهنگ نویس ایرانی این اطلاع را از کجا به دست آورده است ، ولی در > فرهنگ سریانی < بروکلمان (ص 95) اشاره ای به «بارود» هست که از متنی دربارة کیمیاگری نقل شده است .

بر مبنای دو شاهد یادشده می توان برای «بارود» اصل آرامی قایل شد. قالب صرفی آن یعنی «فاعول » نیز با چنین امری بخوبی سازگار است .

در زبان ارمنی ، «باروت » را «وَرود » (به جای «ورود ») می نامند که ، به حکم قواعد آواشناسی حاکم بر انتقال کلمات ، نمی توان آن را مستقیماً به «بارود» نسبت داد. ولی این واژة ارمنی ظاهراً مبدأ اشتقاقی (عامیانه ؟) در خودِ آن زبان دارد: «وَر» (سوختن ) و «اَوْد» (هوا). آیا ممکن است واژة آرامی مورد نظر اصلِ ارمنی داشته باشد؟ (این اطلاعات را پروفسور فیدی از پاریس در اختیار نگارنده گذاشته است ).

دخویه (ص 96) نیز اشتقاق دیگری برای «بارود» پیشنهاد کرده که ظاهراً توجهی بدان نشده است : بارود شاید از «بَرود» مشتق شده باشد که نخست به گرد سُرمه (کُحْل ) که برای معالجة التهاب چشم به کار می رفته اطلاق می شده ، و سرانجام به هرگونه داروی گردمانند تعمیم یافته است (رجوع کنید به ابن حَشّاء، ص 18). ابن جَزْلَه ، پزشک بغدادی (متوفی 493)، در کتاب منهاج البیان ، استعمال گُلِ «حَجَر اَسّیوس » یا شورة دریایی را به صورت توتیا برای تقویت دید و روشنی چشم و نیز رفع لکه های سفیدِ روی قرنیه تجویز کرده است . در مورد تغییر کمیّت یا امتداد نخستین مصوِّت کلمه نیز نمونه های دیگری از تبدیل فتحه به الف ( ¦ a>a ) در اسمهایی که در عربی مغرب به همین صیغة صرفی متعلق است و بر داروها دلالت می کند دیده شده است : «غاسُول » (در جامع ابن بیطار، ج 3، ص 148 نیز آمده ) و «فاسُوخ » (اُشَّقُ)، و غیره ، چون در بسیاری از کشورهای عرب زبان ، «مُکْحُلَه » (میل سُرمه دان ) به معنای تفنگ نیز به کار رفته است و نیز اولین واژة عربی که برای باروت استعمال شده «دوا» بوده است ، نباید چنین فرضیه ای را بی اهمیت شمرد. در زبان فارسی ، باروت را گاهی «دارو یا کحل تفنگ » نامیده اند. و نیز در قلمروی کاملاً متفاوت ، نظیر زبان مالایایی نیز «اُبَت بِدیل » به معنای «داروی تفنگ » است . دربارة اطلاق دارو یا دوا بر باروت و «لولة آتش » می توان اینها را در آغاز، نامهایی ناشی از حسن تعبیر به شمار آورد. در عربی «دوا» دارای معانی دیگری مانند سَمّ و نوره است که این نیز باید حسن تعبیر تلقی شود (رجوع کنید به دُزی ). حاصل مطلب اینکه ریشة واژة «بارود» هنوز نامعلوم است .

در ایام جشن و سرور، روستاییان شمال افریقا به «لِعْبَ البارود» می پردازند. تفنگها را با گلوله های مشقی پر می کنند و سوار بر اسب («لِعْب الْخَیْل ») شیوه های کهن رزم آزمایی «اَلْفَرّوالْکَرّ» را تقلید می کنند، یا پیاده به «رقص تفنگ » می پردازند (برای توصیفات دقیق به عربی گویشی رجوع کنید به دِلفن ، ص 233، 255؛ لوبینیاک ، ص 79؛ مِرسیه ، ص 234).

«باروده » به معنای تفنگ (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) از «بارود» مشتق شده است ، و در عربیِ مراکشی نیز «بارُدیّه » به معنای سولفات آهن ، که به عنوان رنگ سیاه در رنگرزی به کار می رود، به سبب رنگش چنین نامیده می شود.

/ کولَن ( د. اسلام ) /

2) در مغرب اسلامی . آلات محاصره نخستین سلاحهای آتشینی بودند که در مغرب پدید آمد. به قول ابن خلدون (قرن هشتم )، سلطان یعقوب از بنی مَرین ، هنگام محاصرة سِجِلْماسه در 673، از «مجانیق » و «عَرّادات »، و نیز «هِنْدام النَفْط » استفاده کرد. سلاح اخیر با آتشی که در «بارود» می زده اند، «حَصاالحَدید» (گلوله های آهنین ) از «خَزْنَة » خود پرتاب می کرده است (ج 4، ص 188). وجود چنین سلاحی در آن زمان متأسفانه محل شک است . ابن خلدون در شرحی که از همین محاصره در تاریخ پادشاهان تِلِمْسان (همان ، ج 4، ص 85) آورده است ، فقط به وصف «آلات الحِصار» می پردازد و بدین اختراع شگفت انگیز اشاره ای نمی کند. علاوه بر این مؤلف ظاهراً وصف این محاصره را از رَوض القِرطاس و کتاب تاریخ مشابه آن الذَخِیرة السَنِیَّة (ج 2، فاس ، ص 225؛ چاپ بِن شَنَب ، ص 158) اقتباس کرده است ، و در این دو متن فقط به مجانیق و عَرّادات اشاره می کنند.

در 724 به نخستین نشانه از آنچه ظاهراً اسلحة گرم واقعی بوده است برمی خوریم . ضمن محاصرة وَشْقَه (110 کیلومتری شمالِ شرقی غرناطه )، که در دست مسیحیان بود، اسماعیل ، پادشاه غرناطه ، از وسیلة بزرگی که با نفت کار می کند («الا´لة العُظمی ' المُتَّخَذَة بِالنَفْط ») استفاده کرد. این وسیله گلولة آهنینِ گداخته («کُرَة حدید مُحْماة ») به سوی برجِ بزرگِ دژ شلیک کرد که پس از شلیک شدن ، جرقه های بسیار به زمین ریخت و در میان محاصره شدگان افتاد و به اندازة صاعقه خرابی به بار آورد. چند تن از شاعران به مناسبت این واقعه اشعاری سروده اند (رجوع کنید به ابن خطیب ، 1319، ج 1، ص 231؛ همو، 1347، ص 72).

نوزده سال بعد، در طی محاصرة جزیرة الخضراء (743)، مدافعان مسلمان «تُنْدَر »هایی به سوی مسیحیان شلیک می کردند که عبارت از تیر (پیکان )های بزرگ و ستبر و نیز گلوله های آهنی سنگین بود (ریبادِنیرا ، فصل 270، ص 344، فصل 279، ص 352). ولی منظور از «تندر» چیست ؟ آیا سلاحِ آتشینِ واقعی است ، یا وسیله ای مشابه «رَعّادات »؟

اصطلاحات «بارود»، به معنای باروت ، و «نفط »، به معنای توپ (توپ قلعه کوب نزد کاستیلیها، توپخانة مخصوص دژ نزد غرناطه ایها) در اواخر دورة بنی نصر (887 ـ 897) پیدا شده است . در طی محاصرة مُکلین (891)، کاستیلیها از توپهایی استفاده کردند که سنگهای آتشین («صُخُورمِن نار») از آنها شلیک می شد و این سنگها به هوا می رفت و به صورت شعله ای انبوه بر روی شهر فرود می آمد و بر روی هر کس که می افتاد او را می سوزاند و می کشت . در این دوره معمولاً «اَنفاط »، به صورت جمع ، با کلمة «عُدَّه »، که به آلاتِ کهن از نوع منجنیق اطلاق می شد، همراه است . در واقع در محاصرة معروف حومة البیّازین ، در غرناطه (891)، از «انفاط » و منجنیق در کنار یکدیگر استفاده شد (رجوع کنید به مولر، ص 18، 20).

آلکالا ، در > قاموس < عربی متداول در غرناطه (مؤلَّفِ 907/1501)، توپخانة را «عُدَّه » ترجمه کرده است ، حال آنکه معادل توپچی «نفّاط »، «مشتق از نفط » (بمباردا )، ذکر شده و «منجنیق » به ازای «ترابوکو » آمده است . مؤلف در ضمن از نوعی توپ قدیم موسوم به «اُبْرُقِین » یا «اُبْرِقِین » نیز اطلاع داشته ، ولی فقط به یکی از انواع منجنیق اشاره کرده و از سلاحهای آتشین قابل حمل ذکری به میان نیاورده است .

سلاح آتشین قابل حمل در اوایل قرن دهم در مغرب پدید آمد. «بُنْدُقیّه » (تفنگ شمخال ) را نخستین بار یکی از اهالی مغرب به سلطان قانْصُور غَوری (حک : 906 ـ 922)، یکی از ممالیک ، هدیه کرد و به او گفت این سلاح ، که در مُلکِ «اِفْرَنْج » اختراع شده ، در تمام سرزمینهای آل عثمان و «غرب » متداول است (رجوع کنید به ابن زُنْبُل ، 2 ر).

لئوی افریقی ، که در 922 مراکش را ترک کرد، از سپاه بنی وَطاّس * که به توپ ، و سواره نظامِ آن به تفنگ شمخال مجهز بود وصفی به دست داده است . دربارة تونس ، در همین زمان ، نیز متذکر می شود که پادشاه گروهی نگهبان پیادة ترک داشت که به «قره مینا » مسلح بودند (رجوع کنید به ترجمة اِپولار ، ص 239، 387). ولی کاربرد و تولید سلاحهای آتشین در زمان بنی سعد * توسعه یافت . سلاطین این سلسله سپاهیان خود را به شیوة ترکان سازمان می دادند؛ لشکرهایی از تفنگداران ترک و اندلسی تشکیل می دادند و اروپاییانی را که کم وبیش مسلمان شده بودند («عُلُوج ») در پیرامون خود گرد می آوردند و این افراد فنون جدید، بویژه ریختن توپ ، را به ایشان می آموختند.

سپاه سلطان مولای محمد در 983 دارای 150 عراده توپ بود که یکی از آنها نُه لوله داشت (اکنون در «موزة ارتش » در پاریس است ). در 986 سپاه مراکش در نبرد معروف «وادی المخازن » 34 عراده توپ ، و نیز 000 ، 3 سربازِ اندلسیِ پیاده و 000 ، 1 سرباز سوار داشت که همگی به تفنگ شمخال مسلح بودند.

سپاهی که در 999 به جنگ سودان (سیاهان ) گسیل شد شامل 000 ، 2 سرباز اندلسی و اروپایی پیاده مجهز به تفنگ شمخال و 500 سوار اروپایی مسلح به قره مینا و شش خمپاره انداز و تعداد زیادی توپ کوچک بود (رجوع کنید به هِسْپِریس ، 1923، ص 467). این سلاحهای آتشین شکست سودانیها را، که فقط به نوعی نیزة سبک وزن افریقایی و کمان و شمشیر مسلح بودند، آسان کرد. در تمبوکتو، اعقاب تفنگداران مراکشی ـ که مولود اختلاط بسیار با مردمان بومی اند ـ هنوز به منزلة نوعی طبقة اجتماعی به نام «اَرْمَه » (از «رُماة » عربی ) به شمار می آیند.

در این دوره ، در مراکش توپ را «نَفْض » (کذا) می نامیدند، ولی تفنگ را «مِدْفَعْ» می خواندند. اندکی بعد در قرن یازدهم ، «مِدفَع » به توپ اطلاق شد و تفنگ سرپر «مکحله » نام گرفت که احتمالاً از شرق آمده بود. مَقَّری تِلْمسانی (متوفی 1041)، در کتاب خود (ج 2، ص 1265) که در آن متنی عربی متعلق به غرناطه مورخ 947 را نقل کرده ، در چندین مورد «مَدافِع » را جایگزین «انفاط » کرده است . درست است که مقری در شرق به نگارش کتابِ خود مشغول بود، ولی این مطلب نمودار تاریخ پدیدآمدن تغییر در معنای این واژه هاست .

عربی اندلسی ، که در 1039 به تونس گریخته بود، بر مبنای فنون آلمانی ، شیوه نامة مهمی به زبان اسپانیایی برای توپخانه تألیف کرد. عرب اندلسی دیگری ، که پس از اقامت طولانی در مراکش به تونس پناهنده شده بود، این نوشته را به صورتی که درکش برای همگان آسان باشد در 1048، به عربی ترجمه کرد و این ترجمه به سلطان مراد، پادشاه عثمانی ، و دیگر سلاطین مسلمان عرضه شد (رجوع کنید به بروکلمان ، ج 2، ص 617-618؛ > ذیل < ، ج 2، ص 714). در این کتاب آمده است که «مدفع » در تونس به معنای توپ و در مراکش به معنای تفنگ به کار می رود؛ و بر عکس ، «انفاط »، که در مراکش به توپ اطلاق می شود، در تونس به فشفشه گفته می شود که در مراکش فشفشه را «سَماویّات » می خوانند.

توپهای برنزی که بنی سعد در کارگاههای خود در فاس مراکش و تارودانتْ ساخته اند (یا به سفارش آنها در هلند ساخته شده )، زیبایی خاصی دارد. هنوز هم بسیاری از آنها، که به «علامت » یا «طغرا»ی سلطانِ وقت مزین است ، در بندرهای مراکش یافت می شود. سلاحهای آتشین قابل حمل ، معمولاً به صورت قاچاق ، از اروپا وارد می شد.

عمدة توپخانة سلسلة علوی متشکل از توپهایی بود که در خشکی یا دریا از دشمنان خود به غنیمت گرفته ، یا سفیران بیگانه به آنها پیشکش کرده بودند. بجز اینها توپ و خمپاره انداز را از کشورهای دیگر می خریدند و نوشته ای به عربی بر آن حک می کردند. در عوض ، تولید تفنگ در مراکش ، بویژه در سوس ، و البته در شمال نیز (در تطوان و تارجیست )، در زمان حکومت این دودمان رواج یافت .

گرچه این مطلب غریب می نماید، در مراکش تا 1142 علاوه بر محاصره ها، در لشکرکشی به نواحی کوهستانی نیز، از منجنیق (در کنار توپ و خمپاره انداز) استفاده می کردند (رجوع کنید به > آرشیو مراکش < ، ج 9، ص 107، 162، 169، 180).

امروزه در سراسر افریقای شمالی واژه ای که عموماً به توپ اطلاق می شود «مدفع » است ؛ گلولة توپ را «کُورَه » (عربی فصیح : «کُرَة »)، و در جمع «کُوَر» می نامند؛ توپچی را «طُبْچی »، خمپاره انداز را «مِهراز» و خمپاره را «بُنْبَه » (واژه ای لاتینی که از طریق ترکی وارد شده است ) می خوانند. اسامی تفنگهای قدیمی که در تونس و مراکش و الجزایر تهیه می شود از «مکحله » مشتق اند. دو نوع اصلی این تفنگها یکی «بُوشْفِر» (چخماقی ) و دیگری «بوحَبّه » (چاشنی دار) است . اسامی فرعی آنها از نام اسلحه ساز یا محل تولید یا حتی از طول توپ به «شِبْر» (وجب ) گرفته شده است . آثاری از اسامی سلاحهای قدیمی قابل حملی که در اصل ، اروپایی بوده در لهجة مغربی حفظ شده است : «کابُوس »، «مِشکِط »، «شْکُوبّیطه »، «قَربیله » و غیره . تفنگ نظامی اروپایی ، که از ته (کولاس ) پر می شود، در مراکش «کِلاطَه » (اسپانیایی : کولاتا ) خوانده می شود، و نام انواع مختلف آن نیز به تعداد فشنگی که در خزانه جای می گیرد بستگی دارد. تفنگ محلی را در مشرقِ تونس و لیبی «بِنْدْگَه » و تفنگ قرابینه را «ششخان » («دارای لوله ای با شش خان »، برگرفته از فارسی ، از طریق ترکی ) می نامند.

دیدیم که در غربِ مغرب تا اوایل قرن یازدهم /هفدهم ، واژة «نفط » به توپ و «مدفع » به سلاح آتشینِ قابلِحمل اطلاق می شد. این دو کلمه با همین معانی (با تغییر «نفط » به «نفض ») تا به امروز در گویشهای بربری همان منطقه ، و نیز در گویشِ عربی موریتانی حفظ شده است . ولی بربرهای طوارق به تفنگ «لْبُوروض » می گویند (فوکو، ج 3، ص 994). در اَمْهَری ، معانی جابجا شده و «نفط » برای تفنگ و «مَدْف » برای توپ به کار می رود (دربارة نامهای تفنگ در مراکش رجوع کنید به ژولی ، ص 361؛ دِلوم ، ص 123).

آشنایی با سلاحهای آتشینِ قابلِ حمل و کاربرد آنها در «جهاد» و نیاز به تعلیم فن تیراندازی («رمایه »)، به تأسیس انجمنهای تیراندازان («رُماة ») با صبغه ای مذهبی انجامید (رجوع کنید به > آرشیو مراکش < ، ج 4، ص 97، ج 17، ص 73، ج 20، ص 242؛ مِرسیه ، ص 134).

از طرف دیگر، کاربرد این سلاحها برای شکار، فقها را واداشت تا به بررسی این مسئله بپردازند که آیا گوشت حیوانی که بدین طریق کشته می شود حلال است یا حرام (رجوع کنید به منابع «احکام البُنْدُق »).

/ کولن ( د. اسلام ) /

3) در عصر ممالیک . بر اساس اطلاعاتی که تا این زمان در دست است ، نخستین اشارة موثقی که به کاربرد سلاحهای آتشین در قلمرو ممالیک شده است به حدود سال 760 بازمی گردد، یعنی تقریباً چهل سال پس از تاریخی که در مورد کاربرد آن در اروپا در دست داریم . اشاراتی متقدم بر این تاریخ دربارة این سلاحها در منابع یافت می شود، ولی صحت آنها نیازمند دلایل بیشتری است . اگر در کتاب التعریف فی المصطلح الشریف (ص 208)، تألیف ابن فضل الله عُمَری در 741، سلاحهای آتشین در مد نظر بوده باشد، می توان گفت که ممالیک چند دهه قبل از 760، از این نوع سلاحها استفاده می کرده اند.

اصطلاحاتی که بین سلاحها اطلاق می شد عبارت بودند از: «مَکاحِل ( جمع مِکْحُله ) النفط » و «مَدافعِ ( جمع مِدْفَع ) النفط »، یا تنها «نفط » (جمع آن : «نفوط »). بعدها، این دو اَصطلاح مختصر شده و به صورت «مَدافع » و «مَکاحِل » درآمد. از روی منابع موجود از دورة ممالیک نمی توان مشخص کرد که آیا «مکحله » و «مدفع » به دو نوع متفاوت از سلاحهای آتشین اطلاق می شده است یا نه . در طی نخستین سالهای متعاقبِ پدید آمدن این سلاحها، اصطلاحاتی مانند «صَواعق النفط »، «صوارخ النفط »، «آلات النفط »، «هِندام النفط »، که همگی به معنای سلاحهای آتشین است ، دیده می شود. ولی اندک زمانی بعد کلیة این اصطلاحات متروک شد (برای اثبات اینکه اصطلاحات مذکور به سلاحهای آتشین اطلاق می شده و نفت یا «آتشِ یونانی » ـ که آن نیز در عربی «نفط » خوانده می شود ـ مد نظر نبوده است رجوع کنید به ایالون ، ص 9 ـ 44).

در منابع تاریخی ممالیک راجع به بخش اعظم دورة چرکسها (784 ـ 922)، اطلاق واژة «بارود» بر مادة ترکیبی باروت بسیار نادر است ، تنها در آخرین دهه های حکومت ممالیک اشاره به آن به معنای مذکور رایج می شود، ولی استعمال واژة «نفط » تا پایان سلطنت ممالیک همچنان رواج بیشتری دارد. غلبة نهایی «بارود» بر «نفط » ظاهراً پس از استیلای حکومت عثمانی بر مصر صورت گرفته است .

از آخرین سالهای قرن هشتم به بعد، کاربرد توپخانه در قلمرو ممالیک پیوسته روبه فزونی داشت ، ولی مدتها گذشت تا توپخانه کاملاً جایگزین آلات محاصرة کهنی چون «منجنیق » (در جمع : «مجانیق ») شد. «مدفع » و «مکحله » سالها به صورت آلاتِ کمکیِ منجنیق به کار می رفتند و در جنگها کم اهمیت تر بودند. در منابع راجع به دوران ممالیک اطلاعات فراوانی هست مشعر بر اینکه مدفع و مکحله به هدفهای موردنظر خسارات ناچیزی وارد می آورده اند. نهایتاً توپخانه برتری یافت و منجنیق البته تا پایان حکومتِ ممالیک باقی بود، ولی در نیمة دوم قرن نهم اشاره به وجود آن در صحنة نبرد روبه کاهش می گذارد.

ممالیک فقط در محاصره (چه به صورت تدافعی و چه به صورت تهاجمی ) از توپخانه استفاده می کردند و تا پایان حکومت خود از کاربرد آن در میدان جنگ خودداری می کردند.

حضور روزافزون توپخانه در محاصره و غیبت مطلقِ آن در میدان جنگ به هیچ وجه تصادفی نیست . استفاده از آن در محاصره بدین سبب بود که ، بویژه در اوایل کار، مستلزم ایجاد تغییرات عمده در روشهای سنتی محاصره نبود. پیش از رواج توپ ، از منجنیق که وظیفه ای مشابه را عهده دار بود و مدتها بر سلاحهای آتشین برتری داشت ، استفاده می کردند. ولی در فضای باز وضعی کاملاً متفاوت برقرار بود. دراین مورد، توپخانه ، پدیده ای کاملاً جدید بود و سلاحی مشابه آن نیز قبلاً وجود نداشت . بنابراین کاربرد آن ناگزیر به ایجاد تغییراتی در تدابیر (تاکتیکها) و روشهای رزمی منجر می شد و در نتیجه ، سلسله مراتب نظامی ممالیک را وامی داشت تا از راه و رسمی کاملاً مغایر با روحیة خود پیروی کنند.

البته سلطان غوری برای پذیرش سلاحهای آتشین تغییراتی به وجود آورد، ولی به نسبتِ اهمیّتِ این سلاحها چندان تأثیرنداشت ، زیرا کلیة این تغییرات براین اصل استوار بود که شالودة نظام ارتش هیچ تغییر عمده ای نکند، چنین نگرشی در واقع به مثابة انصراف کامل از هرنوع تجدیدِ سازمان ارتش و هرنوع تلاش به منظور آماده ساختن آن برای آزمون نهایی بود؛
زیرا بدون ایجاد دگرگونی در جامعة نظامی ممالیک و درمعتقداتی که مبنای این جامعه بود امیدی به کاربرد وسیع سلاحهای آتشین نمی رفت ، اما مطلب به همین جا ختم نمی شد: غوری تصمیم گرفت که به موازات برنامة توسعة کاربرد سلاحهای آتشین ، روشهای سنتی نبرد را نیز احیا کند. طرح او متضمن سه نکتة اصلی بود: اول افزایش معتنابه تعداد توپهایی که ساخته می شد؛
دوم تجدید تمرینهای «فُرُوسیت » و آموزش نظامی سنتی ؛
سوم ایجاد یک واحد مسلح به تفنگهای شمخال . در اینجا فقط نکته های اول و سوم مورد توجه ماست .

توپریزی . غوری ، چند سال پس از جلوس ، با چنان سرعت و وسعتی به ساختن توپ پرداخت که در تاریخ سلطنت ممالیک سابقه نداشت . در نزدیکیِ «میدانِ» جدیدی که ساخته بود، یک «مَسْبَک » (کارخانة توپریزی ) تأسیس کرد که در فواصل کوتاه مقدار معتنابهی توپ تولید می کرد. متأسفانه ، منبع ما (ابن اِیاس ) معمولاً تعداد توپهایی را که هربار تولید می شده ذکر نمی کند. ولی ، در چهار موردی که ذکر می کند این تعداد بترتیب عبارت اند از: 15 و 70 و 74 و 75 عراده توپ .

هدف از این تولیدِ سریع ، آن نبود که در میدانِ جنگ بر ضدّ عثمانیها به کار رود، بلکه بخش اعظم آن برای تقویت استحکامات ساحلی یا استفاده در ناوگانِ جنگی به بندرهای مصر در مدیترانه و بحراحمر فرستاده می شد.

ارسال این تعداد توپ به سواحل و ا ستحکاماتِ ساحلی به این معنی نیست که تعداد زیادی توپ در اختیار مراکز سوق الجیشی داخل کشور گذاشته نمی شد. شکی نیست که در زمان غوری و نیز طی دوره های قبل از آن بخش بزرگی از تولید توپ به پایتخت مصر، از جمله ارگ ، تخصیص می یافت . گواه این مدعا اینکه اولاً قاهره منشأ بیشتر اطلاعات ما دربارة این سلاح است ، دیگر اینکه تجمع مقدار زیادی از توپهای ممالیک در جنگ رَیْدانیَّه (ذیحجة 922) مؤید آن است . دربارة وضع توپخانة شام ، چه در سواحل و چه در درون این بخش از قلمرو ممالیک ، چندان اطلاعی نداریم . از تاریخ ابن طُولُون چنین برمی آید که مقدار معتنابهی سلاحِ آتشین در دمشق موجود بوده است . براین مبنا، شاید با دسترسی به تاریخهایی مشروحتر از آنچه در اختیار داریم ، معلوم شود که سهم توپخانه در سرزمین شام از آنچه از منابع موجود برمی آید بسیار بیشتر بوده است .

ایجاد واحدی مسلح به تفنگهای شمخال . در منابع دورة ممالیک ، تفنگهای شمخال (یا توپهای سبک یا سلاحهای آتشینِ قابل حمل ) را «البُنْدُق الرَّصاص » (گلوله های سرب ) می نامند. اصطلاح «بُنْدُقیّه »، که بعدها به تپانچه اطلاق شد، از «بندق » مشتق است و «رَصاصَه » به معنی گلوله یا فشنگ از «رَصاص » گرفته شده است . ضمناً چون ونیز (در عربی : البُنْدُقیَّه ) در این دوره بخش عمده ای از تجارت اسلحه را در اختیار داشت ، این امر ممکن است که در انتخاب اصطلاح «بندقیه » مؤثر بوده باشد. ظاهراً تبدیل «بُنْدُق رصاص » به «بُنْدُقیّه » چندان طولی نکشید. ابن ایاس شخصاً سه بار اصطلاح «بندقیه » را به کار برده ، ولی در آثار معاصرانِ او، ابن زنبل و ابن طولون ، که فقط چند دهه پس از او درگذشتند، «بندقیه » و «بندقیات » و «بَنادِق » بسیار به کار رفته است . اینان «بندق » را نیز به کار برده اند، ولی ترکیب «بندق رصاص » دیگر در آثار آنها دیده نمی شود.

بیمیلی ممالیک به استعمال سلاحهای آتشینِ سبک بمراتب شدیدتر از احتراز ایشان از کاربرد توپخانه در میدان جنگ بود. زیرا توپخانه در تخصص کارشناسانی است که گروه کوچکی از قوای رزمی را تشکیل می دهند و مستلزم تغییر ناچیزی در بافت ارتش است . ولی تفنگِ شمخال سلاحی فردی و همگانی است که وارد کردن آن در سپاه بر تعداد کثیری اثر خواهد گذاشت ؛
ازینرو، اختیار کردن آن در سطحی گسترده ، ناگزیر متضمن تغییراتی وسیع در سازمان بندی و شیوه های نبرد است . برای اینکه سربازی را به تفنگ شمخال مسلح کنند باید کمان و اسبش را از او بگیرند و، بدین ترتیب ، او را به درجة خفت آور سربازی پیاده تنزل دهند که ناچار است پیاده یا سوار بر ارابه ای که گاو آن را می کشد طی طریق کند.

بنابراین ، هر اقدامی به منظور گسترش کاربردِ تفنگِ شمخال ناگزیر می بایست بر عناصر غیر مملوک سپاه ، یعنی عواملی که از نظر اجتماعی پست تر بودند، مبتنی شود. سلاطین مملوک نیز در ابتدای امر بناچار همین سیاست را درپیش گرفتند و، درنتیجه ، میان منافع سلطنت و منافع صاحب منصبان نظامی برخورد پیش آمد. البته خطر روزافزون خارجی به سلطان امکان داد تا محدودیتهای شدیدی را که مقاومت ممالیک بر کاربرد تفنگ تحمیل کرده بود تا اندازه ای تخفیف دهد و افرادی را از واحدهای دیگر به هنگِ تفنگداران وارد کند که جایگاه اجتماعیشان تا حدی از تفنگداران قبلی برتر بود. ولی توفیقی بیش از این نیافت ، و بدین جهت کاربرد تفنگ محکوم به فناشدن بود.

حتی تاریخِ ورودِ تفنگ به قلمرو ممالیک نیز حایز اهمیت است . نخستین اشاره ای که در منابع به آن می شود سنة 895 (زمان حکومت سلطان قایِتْبای )، یعنی فقط 27 سال قبل از انقراض سلطنت ممالیک و 125 سال دیرتر از اروپا، است (تفنگ در اروپا در 767/1365 استفاده شد). از طرف دیگر، توپخانه فقط در حدود چهل سال پس از اروپا در سرزمین ممالیک به کار گرفته شد. تأخیر بسیار طولانیتری که در اختیار کردن تفنگ ، در قیاس با توپخانه ، رخ داد به هیچ وجه تصادفی نیست .

بخش اعظم افرادی که واحدهای تفنگدار را تشکیل می دادند از «عَبید» (بردگان سیاه ) و «اولاد ناس * » (فرزندان ممالیک ) بودند. اما ظاهراً اعضای این دو گروه اجتماعی هرگز در دستة واحدی خدمت نمی کردند، بلکه در میان افراد تفنگدار گاهی اکثریت با بردگان سیاه بود و گاهی با اولاد ناس .

سلطان الناصر ابوالسعادات محمد (حک : 901 ـ 904)، فرزند قایِتْبای ، که در چهارده سالگی برتخت نشست ، مجدّانه کوشید که واحدی نیرومند از تفنگداران ، مشتمل بر بردگان سیاه ، به وجود آورد و می خواست که جایگاه اجتماعی برتری به ایشان اعطا کند، ولی امیرانِ مملوک مداخله کردند و او را واداشتند تا آن واحد را منحل کند و از او قول گرفتند که دیگر هرگز به تشکیل آن اقدام نکند.

حدود دوازده سال پس از قتل الناصر ابوالسعادات ، در 916، سلطان قانْصُوه غَوری ، که از اعتباری بمراتب بیش از شاهِ نوجوانِ یادشده برخوردار بود و نیاز به کاربرد تفنگ در عهد او بسیار مبرمتر می نمود، با رعایت احتیاط بیشتر، بار دیگر به تشکیل واحدی از تفنگداران اقدام کرد. گرچه این واحد وضعی بهتر از واحد قبلی داشت ، موجودیت آن بسیار متزلزل و مقامش بسیار حقیر و دستاوردهایش بسیار ناچیز بود.

این واحد را «الطبقة الخامسة » می نامیدند، زیرا اعضای آن مواجب خود را همراه دیگر سپاهیان دریکی از چهار روز مقرر در اواسط ماه دریافت نمی کردند بلکه در آخرماه می گرفتند. نام دیگر آن «اَلْعَسْکَرُالْمُلَفَّق » یعنی «سپاه مختلط » یا «سپاه تلفیق شده » بود، زیرا از عناصر ناهمگونی که براساس معیارهای ممالیک از اصل و نسبی فرودست بودند تشکیل می شد. علاوه بر «اولاد ناس »، ترکمنان و ایرانیان و پیشه ورانِ مختلف نظیر کفشدوزان و خیاطان و قصابان نیز در صفوف آن وجود داشتند و فقط در جمادی الاولی 921 که سلطان غوری لشکرکشیِ عظیم خود را برای مقابله با پرتغالیان آغاز کرد ممالیک وابسته به خاندان سلطنتی نیز بدان پیوستند. نکتة مهم اینکه با وجود خصیصة نامتجانس «الطبقة الخامسة » هرگز به وجود بردگانِ سیاه در این واحد اشاره ای نشده است .

گرچه اعضای این واحد در سلسلة مراتب اجتماعی ـ نظامی جایگاه بسیار حقیری داشتند و حقوقی بمراتب کمتر از ممالیک وابسته به سلطنت دریافت می کردند، به این بهانه که از واحدهای دیگر بیشتر مورد توجه است و ایجاد آن سبب اصلی تهی بودن خزانه است ، فشار زیادی بر سلطان وارد می شد. سلطان سرانجام تسلیم شد و در محرم 920 آن را منحل کرد. ولی این انحلال صوری بود و «الطبقة الخامسة » که در جبهه ای بسیار مهم مورد نیاز مبرم بود، به حیات خود ادامه داد.

استفادة آگاهانه و بسیار گستردة عثمانیها از سلاح آتشین و بی اعتنایی ممالیک و دیگر سلاطین مهم کشورهای اسلامی به آن در سرنوشت آسیای باختری و مصر تأثیری تعیین کننده داشت . در ظرف دوسال ونیم (رجب 920 ـ محرم 923) عثمانیها دولت صفوی را شکست دادند و سلطنت ممالیک را از میان برداشتند و سرزمینهایی را از جهان کهن اسلام به قلمرو خود افزودند که تا زمان تجزیة قلمرو حکومت عثمانی در قرن بیستم در دست آنها باقی ماند و از تمام کشورگشاییهایی که در تمام مدت حکومت خود در اروپا کردند بمراتب وسیعتر بود. چنین توسعة سریع و دامنه داری هرگز نمی توانست بدون برتری بی چون و چرای آنها در زمینة سلاحهای آتشین امکان پذیر باشد.

---

منابع :
(1) ابن ابی زرع ، الذخیرة السنیة فی تاریخ الدولة المرینیة ؛
(2) همو، روض القرطاس ؛
(3) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛
(4) ابن جزله ، منهاج البیان فیما یستعمله الانسان ؛
(5) ابن حشّاء، مفید العلوم و مبید الهموم ، چاپ کلن و رنو، رباط 1941؛
(6) ابن خطیب ، الاحاطة فی اخبار غرناطة ، قاهره 1319؛
(7) همو، اللَّمْحَة البَدریَّة فی الدّولة النَّصریَّة ، قاهره 1347؛
(8) ابن خلدون ، کتاب العبر ، بولاق 1284؛
(9) ابن زُنبُل ، فتح مصر ، نسخة خطی کتابخانة ملّی پاریس 1832؛
(10) ابن کتبی ، ما لایَسَعُالطبیب جَهْلُهْ ؛
(11) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1330 ش ؛
(12) محمد عبدالمنعم خفاجی ، شفاء الغلیل فی ما فی کلام العرب من الدخیل ، قاهره 1282؛
(13) احمدبن یحیی عُمری ، التعریف بالمصطلح الشریف ، مصر 1312؛
(14) احمدبن محمد مقری ، نفح الطیب مِن غصن الاندلس الرطیب ، بولاق 1279؛


(15) P. de Alcala, Vocabulista ;
(16) I. S. Allouche, "Un texte relatif aux premiers canons", Hesperis , 32 (1945), 81-84;
(17) Amari, Su i fuochi da guerra usati nel Mediterraneo nell' XI & XII secoli, Atti della Reale Academia dei Lincei, Roma 1876, 3-17;
D. Ayalon, Gunpowder and firearms in the Mamluk kingdom-A challenge to a mediaeval society , London 1956 (including Appendix by p. Wittek, The

(18) earliest references to the use of fireams by the Ottomans , 141-144);
(19) Brockelmann, Lexikon Syriacum , 1928;
(20) R. Brunschvig, La Berberie Orientale sous les H ¤ afs ¤ ides , Paris 1947, II, 85-87;
(21) C.Cahen, "Un traite d'armurerie compose pour Saladin", Bulletin d etudes orientales , XII (1948), esp. 20-23;
(22) M. Canard," Les expeditions des Arabes contre Constantinople", JA, ccv Ë Ë Ë (1926), 61-121;
(23) idem, "Textes relatifs a l'emploi du feu gregeois chez Arabes", Bulletin des etudes arabes, 26 (Jan.-Feb. 1946), 3-7 (bibliography on 7);
(24) W. Y. Carman, A history of firearms from earliest times to 1914 , London 1955 (bibliography on 198-199);
(25) Delhomme,"Les armes dans le Sous occidental", Archives Berberes , 2 (1917);
(26) G. Delphin, Recueil de textes...;
(27) R. Dozy, Supplement aux dictionnaires arabes, Leiden 1881;
(28) C. de Foucauld, Dictionnaire touareg- fran µ ais;
(29) M. L. de Goeje, Quelques observations sur le feu gregeois, Estudios de erudicion oriental, Saragossa 1904, 93-98;
(30) H. W. L. Hime, The origins of artillery , London 1915 (bibliography on 221);
(31) Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschutzwesens aus orientalischen Quellen , in Studia Orientalia, Helsinki 1941;
(32) Ibn Bayt ¤ a ¦ r, Traite des simples , tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883;
(33) A. Joly, "L'industrie a Tetouan", Archives marocaines , 11(1907);
(34) Landberg, Glossaire dationois ;
(35) Leon l'Africain, Description de l'Afrique, tr. Epaulard;
(36) V. Loubignac, Textes arabes des Zaer ;
(37) L. Mercier, La chasse et les sports chez les Arabes ;
M. Mercier, Le feu gregeois, les feux

(38) de guerre depuis l'antiquite, la poudre a canon, Paris 1952 (bibliography on 151-158);
Muller, Die letzten Zeiten

(39) von Granada;
(40) C. Oman, A history of the art of war in the Middle Ages , London 1924, vol. ii;
(41) Quatremere, Historie des Sultans Mamelouks (trans. of Mak ¤ r ¦ â z ¦ â ), 1837-1845, 112, 148;
idem, "Observations sur le feu gregeois",

(42) JA , 6th series, 15 (1850), 214-274;
(43) Rash ¦ â d al-D ¦ â n, Histoire des Mongols de la Perse (ed. Quatremere), Paris 1836, 132-137, 285-290;
(44) Reinaud, "De l'art militaire chez les Arabes au moyen age", JA , 6th series, 12 (1848), 193-237;
idem, "Nouvelles observations sur le feu gregeois et des origines de la Poudre a canon", in JA ,

(45) 6th series, 15 (1850), 371-376;
Reinaud et Fave "Du

(46) feu gregeois, des feux de guerre et des orgines de La poudre a canon chez les Arabes, les Persans et les Chinois", JA , 6th series, 14 (1849) 257-327;
idem, Histoire de l'Artillerie, du feu gregeois, des feux de guerre

(47) et des origines de la poudre a canon , 1845, vol. and atlas;
(48) Ribadeneira, ed., Cronica del rey Don Alfonse el onceno ;
(49) H. Ritter, "La parure des Cavaliers und die Literatur uber die Ritterlichen Kunste", Der Islam , (1929), 116- 154;
(50) G. Sarton, Introduction to the history of science , ii, 1034-1040, iii, 725-736, 1549;
(51) G. Wiet, Notes d’epigraphie Syro-musulmane , Syria , Paris 1924-1926, 62-66.

) / د. اسلام / د. ایالون (

4) در عثمانی . مدرکی از تاریخ دقیق اولین کاربرد باروت و سلاحهای آتشین در قلمرو عثمانی در دست نیست ، اما از عبارت یکی از دفترهای عثمانیان راجع به آلبانی در 835/1431، چنین برمی آید که توپ دست کم در زمان سلطنت محمد اول (816-824) و شاید هم کمی زودتر از آن به عثمانی وارد شده است (اینالجق ، 1957، ج 21، ص 509). منابع دیگر به استفادة عثمانیها از توپ در محاصره ها در 825، 827 و 834، و مجدداً در 844، 850، 852 و 854 اشاره کرده اند (رجوع کنید به مآخذی که در ویتِک ، ص 142 و اینالجق ، همانجا، مذکور است ). ضمناً محمد ثانی (حک : 855 - 886) نیز، چنانکه معروف است ، هنگام محاصرة قسطنطنیه در 857/1453 تعداد زیادی توپ در اختیار داشته است (دوکاس ، ص 247 - 249، 258، 273؛
اسْفْرانْتْزِس ، ص 236 به بعد، در جاهای متعدد؛
خالکوکوندیلاس ، ص 385 - 386، 414 - 415؛
کریتوبولوس ، کتاب اول ، فصلهای 20 و 29، با ارجاعات اضافی در حواشی ؛
ویل ، ص 10 به بعد؛
یِنز، ص 791 - 792، 1141 - 1444). ظاهراً استفادة عثمانیها از توپ صحرایی به اندکی پیش از زمان نبرد وارْنَه (848/1444)، یعنی دوران جنگهای مجارستان در زمان سلطنت مُراد ثانی (824 - 855)، بازمی گردد. نخستین نشانة آشکارِ کاربردِ توپی از این نوع در نبرد صحرایی مهمی از جانب عثمانیان به جنگ دوم قوصوه (852/1448) بازمی گردد (ویتِک ، ص 142ـ143؛
اینالجق ، همان کتاب ، ج 21، ص 509 ـ 510). ولی مدت مدیدی طول کشید تا عثمانیها با استفاده از پیشرفتهای فنی توانستند توپخانة صحرایی مؤثری پدید آورند. تفنگ شمخال نیز حدود 844 - 847، در جنگهای مجارستان هنگام سلطنت مراد ثانی ، به کار رفت و در زمان سلطنت محمد ثانی کاربرد آن گسترش بسیار یافت . با این وجود، قبول عامِ این سلاحِ جدید، از جمله در واحدهای ینی چریها، بکندی و بتدریج صورت گرفت و مدتها طول کشید تا کامل شد (ویتِک ، ص 143؛
اینالجق ، همان کتاب ، ج 21، ص 506، 510 ـ512؛
ایالون ، ص 38، حاشیة 89؛
یورگا، ج 2، ص 228؛
نیز رجوع کنید به بابینگر، ص 36، ذیل « zerbottaneri »؛
خالکوکوندیلاس ، ص 356، ذیل « zarabotanas »؛
دولفین ، ص 13، ذیل « zarabattane » اصطلاحاتی که معنای آنها چندان روشن

نیست ، ولی شاید به تفنگ شمخال اطلاق می شده است ؛
نیز رجوع کنید به لوکوچ ، ص 172، ذیل «زَرْبَطانة » عربی ؛
ایالون ، ص 61، ذیلِ «زَبْطانَه »). پس از شکستهایی که عثمانیها در جنگهای کیلیکیه (890 ـ896) با ممالیک مصر و سوریه متحمل شدند، بایزید ثانی (حک : 886 ـ 918) به عدة ینی چریها افزود و ایشان و طبقاتِ دیگر سپاه را به سلاحهایی که در قیاس با سلاحهای پیشین از کارایی و قدرت تهاجمی بیشتری برخوردار بود، مجهز ساخت . ضمناً برای ایجاد نیروی توپخانه ای با تحرک بیشتر و افراد کارآمدتر از هیچ هزینه ای فروگذار نکرد (آلبری ، مجموعة سوم ، ج 3، ص 21، «گزارش مربوط به سال 1503»؛
نیز رجوع کنید به اینالجق ، همان کتاب ، ج 21، ص 506). پر کردن تفنگ شمخال به طول می انجامید و کار کردن با آن نیز مشکل بود، ازینرو برای سواره نظام مناسب نبود. برای همین در قرون نهم و دهم / پانزدهم و شانزدهم چندان مورد توجه «صاحبان تیمارِ» عثمانی و سپاهیانِ باب عالی ، یعنی سلحشوران «زمیندار» و «درباری » سلطان قرار نگرفت . کاربرد سلاحهای آتشین در این حوزه به طورکلی زمانی شروع شد که انواع جدید و قابل استفاده تری از تفنگ ، یعنی انواع نخستینِ تفنگ فتیله ای و تپانچه ، پدید آمد. با این حال اندک زمانی پس از فتح مصر به دست عثمانیها در 923، سپاهی از تفنگداران سواره نظام مسلح به شمخال در مصر پدید آمد (ایالون ، ص 96ـ97، 129، حاشیة 247 الف ؛
فوزی قورت اوغلی ، ج 4، ص 67ـ68).

سپاهیانی را که عمدة کار آنها به باروت و سلاحهای آتشین و استفاده از آن در زمان جنگ برمی گردد به این دسته ها می توان تقسیم کرد:

الف ) قورچیان (جَبَه چیلر)، کسانی که مسئولیت سلاحها و مهمات ینی چری از قبیل تیر و کمان و شمشیر و غیره ، و نیز تفنگ و باروت و «فتیل » (فتیله ) و «قورشون » (سرب برای گلوله ) و نظایر آنها را برعهده داشتند. افراد این دسته در استانبول و نیز قلاع ایالتی قلمرو عثمانی مستقر بودند (اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 1 - 31). به گزارش ونیزیان در سالهای 979 - 999، تقریباً تمام ینی چریها به تفنگ شمخال مسلح بوده اند. لولة تفنگ شمخالی که عثمانیان ساخته بودند بلندتر از نوع متداول میان مسیحیان بود و آن را با گلوله های بزرگتری پر می کردند «مانند تفنگهای بربرها» (آلبری ، مجموعة سوم ، ج 1، ص 421ـ422، ج 2، ص 99، ج 3، ص 220، 343؛
بُمباچی ، ج 20، ص 296، 299؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 1، ص 336، ج 2، ص 8، حاشیة 2، ص 13ـ14، 28ـ29).

ب ) توپچیهایی که مسئولیت ساختن توپ و نگاهداری و تعمیر و کاربرد آن را در جنگ برعهده داشتند (طوپچیلر). مرکز این نیروهای متخصص «طوپخانة » (قورخانه ) استانبول بود، ولی در دژهای مختلف قلمرو عثمانی و مراکز توپریزی و انبارهای مهمات که در ایالات وجود داشت نیز به کار اشتغال داشتند (اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 33 - 39). در اوایل کار، عثمانیان به جای اینکه توپهای ساخته شدة سنگین و دست و پاگیر را به میدان جنگ حمل کنند، فلز موردنیاز را می بردند و در هر لشکرکشی هرگاه به توپ نیاز داشتند در محل به ساختن آن می پرداختند (ابن کمال ، ص 462ـ463، معادل ص 420ـ421 در طبع کتاب با الفبای جدید؛
دولفین ، ص 10ـ11؛
بابینگر، ص 61، 85؛
یورگا، ج 2، ص 227؛
ویتِک ، ص 142؛
اینالجق ، همان کتاب ، ج 21، ص 509). این شیوه ، که تا زمان سلطنت محمد ثانی رواج داشت ، با پدید آمدن پیشرفتهایی در صنعت و روشهای حمل و نقل از میان رفت و استفاده از آن بتدریج متروک شد. تجزیة شیمیایی یک توپ عثمانی که در 868 ریخته شده نشان می دهد که این توپ ، با همة نقایصی که در شیوة ذوب فلزات در آن زمان وجود داشته ، از مفرغ و با کیفیتی بسیار خوب ساخته شده است (آبل ). کولاّ دو ، متخصص توپ سازی اسپانیایی ، در رساله ای که در 1000/1592 نوشته ، توپهای عثمانی را بی تناسب ولی جنس فلز آنها را خوب وصف کرده است (گ 8پ ). اولیا چلبی شیوه های توپریزی را که در «طوپخانة » استانبول معمول بوده شرح داده است (ج 1، ص 436 به بعد؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 2، ص 41 به بعد).

ج ) دسته ای که حمل توپها و مهمات را عهده دار بودند («طوپچی عربه جیلری »؛
اوزون چارشیلی ، همان کتاب ، ج 2، ص 95ـ113). توپهای کوچک و بزرگ را با عرّابه هایی که اسب و گاو یا قاطر آنها را می کشید حمل می کردند، ولی در مناطقی که عبور از آنها سخت بود برای حمل انواع سبکتر توپ ، معمولاً از شتر نیز استفاده می شد (بابینگر، ص 33؛
مِناوینو، کتاب 5، فصل 31، ص 176؛
ابن طولون و ابن زنبل ، منقول در ایالون ، ص 125، حاشیة 206، ص 127، حاشیة 220؛
آلْبری ، مجموعة 3، ج 2، ص 432، 438، 452، 456). در منابع به توپهای سوار بر چرخ نیز اشارات پراکنده ای شده است . منظور شاید خودِ «عَرَبه » یا احتمالاً نوعی وسیلة چرخدار انتقال توپ است (تاوِر، ص 48، بخش متن فارسی ، ص 64؛
> سفر و اقدام ... دیو < ، گ 173پ ؛
جوویو، ج 2، کتاب 30، گ 104ر). ضمناً عثمانیها ناوگان کوچکی در رودِ دانوب داشتند که در حمل و نقل توپهای قلعه کوب و صحرایی و مهماتی که در لشکرکشیهای بزرگِ ایشان در مجارستان بدان نیاز بود سهم مؤثری داشت (رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، 1948، ص 403 - 404 و در بارة طوپخانة بیره جِک در ساحل فرات ، ص 404 - 405؛
آلبری ، مجموعة 3، ج 3، ص 153: اشاره به قایقهای مسطح که اسب و توپ و ذخایر و غیره را حمل می کردند).

د) «خُمْبَرَه چیلر»، یعنی کسانی که تهیه و کاربرد نارنجک و بمب و مینهای قابل حمل و مواد آتشزا و غیره را عهده دار بودند (اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 115 - 127).

ه ) «لَغِمْجی لر»، یعنی سربازان نقب زن ، با کمک نیروی انسانی فراوانی که در اختیار داشتند، به ساختن سنگر و خاکریز و جای توپ و مینهای تحت الارضی که در محاصره ها ضروری است می پرداختند (همان ، ج 2، ص 129 - 130). حتی پیش از مرگ محمد ثانی در 886، عثمانیها به انواع عمدة سلاحها و فنونی که متضمن استفاده از باروت است ، یعنی توپ قلعه کوب و صحرایی و خمپاره و بمب و تفنگ شمخال و مین و مواد آتشزا، دست یافته بودند (یورگا، ج 2، ص 227ـ228). در انتقال سلاحهای جدید، مردم صربستان و بوسنه سهم عمده ای داشتند. متخصصان توپخانه و تفنگ شمخال از این کشورها استخدام شدند و در عین حفظ معتقدات مسیحی خود به خدمت محمد ثانی درآمدند (اینالجق ، 1954، ج 1، ص 152، 154ـ156؛
همو، 1957، ج 21، ص 511). استادانی نیز از نواحی بسیار دورتر استخدام شدند، از جمله یورگِ نورنبرگی (کیسلینگ ، ص 336). از این زمان به بعد، اتکا به متخصصان اروپایی ـ که در آغاز بیشتر آلمانی و ایتالیایی بودند و سپس عدة فرانسویها و انگلیسیها و هلندیها در میان آنها افزایش یافت ـ به صورت یکی از مشخصه های دایمی و درواقع اساسی لشکریان گوناگون عثمانی که با باروت و سلاحهای آتشین سروکار داشتند درآمد.

اطلاعات جنبه های فنی انواع توپهای رایج در میان عثمانیان را در جای جای منابع غربی قرون نهم و دهم / پانزدهم و شانزدهم می توان یافت . البته توپها طبق نظام طبقه بندی رایج در اروپا (و نیز حکومت عثمانی )، یعنی بر اساس وزن یا اندازة گلوله ای که پرتاب می کردند، وصف شده اند (بابینگر، ص 61، 85؛
بوربون ، گ 13ر- پ ، با اشاره به توپ آهنی و مفرغی ، مثلاً «کالوِرین »، «باسیلیسک » ، «سِیکری » و نیز خمپاره اندازهایی که گلوله هایی از سنگ مرمر یا گلوله هایی از مس با مفرغ انباشته از مواد آتشزا شلیک می کردند؛
اوفانو ، ص 40ـ41). شرحی که یک ایتالیایی در بارة جنگ با دیو در 944ـ945/1538 نوشته ، برخی از توپهای عثمانیها را وصف کرده است ( > سفر و اقدام ... دیو < ، گ 169ر و 172ر؛
نیز رجوع کنید به سوساکوتینهو ، 58ر، در بارة «باسیلیسک »هایی که عثمانیان در محاصره به کار می بردند). امیران هندی برای توپچیهای عثمانی ارزش والایی قایل بودند و آنها را در سپاه خود با آغوش باز می پذیرفتند؛
مثلاً شخصی به نام مصطفی رومی در سپاه بابُر و دیگری موسوم به رومی خان در سپاه سلطان گجرات جنگیده اند.

استفادة تاکتیکی عثمانیها از توپخانه در زمان جنگ کاملاً مطالعه نشده است ، ولی آرایش معمولی آنها هنگام نبرد به صورت «طابور» بود. براساس این شیوه ، که ظاهراً از مجارها اقتباس شده بود، عرابه ها را دورتادور توپها به یکدیگر زنجیر می کردند (اینالجق ، 1957، ج 21، ص 510؛
نیز رجوع کنید به فراوئن هولتس ، ص 234؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 2، ص 255ـ264). نوع مشابهی از آرایش جنگی نیز در ایران و هندِ اسلامی به شیوة روم ، یعنی حکومت عثمانی معروف بود (بابر تیموری ، ص 341، 458). شیوه ای که عثمانیها برای کوبیدن دیوارِ دژها به کار می گرفتند در کتاب کولادوی اسپانیایی وصف شده است : توپهایی با اندازه ای متوسط ، مثلاً «کالوِرین »، که به نفوذ عمیق در هدف قادر بودند در امتداد قایم و مایل شلیک می شدند تا سنگهای بنا را سُست و خرد کنند، سپس از «باسیلیسک »های بزرگی استفاده می شد که گلوله هایی بزرگتر با قدرت تخریبی بیشتر به طور همزمان شلیک می کردند تا بنای صدمه دیده را فرو بریزد (گ 13ر، 20ر، 32ر؛
نیز رجوع کنید به پَچَوی ، ج 2، ص 193).

عثمانیها برای انواع توپ و وسایل جنگی آن نامهایی داشتند (رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 48 - 51). علاوه بر تعبیراتی که صرفاً جنبة شاعرانه داشت (مانند «اَژدَر دهان » و «مارْتَن »، رجوع کنید به نعیما، ج 1، ص 148) و نامهایی که به توپ خاصی داده می شد (مثلاً «کُچیان » یعنی توپی که از کاتزیانر ، فرمانده سپاه امپراتوری روم ، که در 944/1537 از عثمانیها در نزدیکی اِشِک در کنار دانوب شکست خورد، به غنیمت گرفته شد رجوع کنید به سَلانیکی ، ص 31)، اصطلاحاتی نیز با معنای فنی دقیق به طور پراکنده در تواریخ و اسناد ترکی یافت می شود. انواع توپهایی که در این منابع بیشتر بدانها اشاره می شود عبارت اند از:

الف ) «بَجَلُشْقَه » یا «بَدالوشقه »، توپ قلعه کوبِ بزرگ ، که شاید همان «باسیلیسک » باشد (رجوع کنید به سلانیکی ، ص 35، 37 - 38، 41؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ص 29: این نوع توپ گلوله هایی به وزن شانزده «اُقّه » شلیک می کرد، ص 31، 33؛
کولاّ دو، گ 13ر، 32ر؛
اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 49، 80 - 81).

ب ) توپ «بالْیِمَز * » که نام آن شاید از «فاوْله متزه » گرفته شده باشد (کیسلینگ ؛
رجوع کنید به پچوی ، ج 1، ص 202؛
اولیاچلبی ، ج 8، ص 418، 491: در اینجا «مَنْزِل طوپی »، یعنی توپِ دورزن ، خوانده شده است ؛
سِلِحدار، ج 2، ص 46ـ47، در این اثر توپی که گلوله اش 10ـ40 اُقّه وزن داشته باشد «بالیمز» نامیده شده است ).

ج ) توپ «قُلُنْبُرنه » (رجوع کنید به «کولوبرینا» ی ایتالیایی )، یعنی کالْوِرین (رجوع کنید به سلانیکی ، ص 8؛
پَچَوی ، ج 2، ص 198؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ص 29: کالورینهایی که گلوله ای به وزن یازده اقّه شلیک می کردند، ج 1، ص 33: «لُمْبُرنو»؛
سلحدار، ج 1، ص 300، ج 2، ص 46ـ47، در این منبع ، توپهایی که گلوله ای به وزن 3ـ9 اقّه شلیک می کردند به عنوان «قُلُنْبُرنه » طبقه بندی شده اند؛
اوزون چارشیلی ، 1943-1944، ج 2، ص 49، 81؛
> سفر و اقدام ... دیو < ، گ 169ر؛
کولاّ دو، گ 13ر؛
آلبری ، مجموعة 3، ج 2، ص 432).

د) توپ «شَقَلُز» (قس szakؤllas مجاری ) که ظاهراً توپ سبکی بوده و گلوله های کوچکی از سنگ یا فلز شلیک می کرده است (رجوع کنید به سلانیکی ، ص 37، 41، 145؛
پَچَوی ، ج 2، ص 242؛
سهیل اُنور، ج 16، ص 560؛
فِکِتِه ، 1955، ج 1، ص 61، 694؛
همو، 1930، ج 26، ص 264؛
رِدهاوْس ، ذیل «چَقَلُز»؛
در بارة توپهایی که گلوله های کوچک شلیک می کردند رجوع کنید به دوکاس ، ص 211؛
ینس ، ص 811؛
جوویو، ج 2، کتاب 30، گ 104ر).

و) توپ «شایْقَه » (قس sajka مجاری ) که نام نوع ویژه ای از قایق بوده ، به توپهایی که در چنین قایقهایی سوار می شده نیز اطلاق می شده است (رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ص 320؛
اولیا چلبی ، ج 8، ص 378: اشاره به توپهایی به نام «شایقه طوپلری » که گلوله های سنگی به وزن 80 اقّه شلیک می کردند، 382: «شایقه نام پرانقه طوپلری »؛
فوزی قورت اوغلی ، ج 4، ص 68؛
اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 49 - 50، 81: توپهای «شایقة » بزرگ و متوسط و کوچک ؛
فکته ، 1930، ج 26، ص 265؛
در بارة توپهایی که در قایقهای عثمانیان در دانوب به کار می رفت رجوع کنید به جوویو، ج 2، کتاب 36، گ 192ر).

6) توپ «ضَرْبزَن » یا «ضَرْبُوزَن » که در اندازه های مختلف ریخته می شد (رجوع کنید به فکته ، 1955، ج 1، ص 694 - 695: توپهای کوچک با گلوله های 300 درهمی ، متوسط با گلوله هایی به وزن یک اقّه ، بزرگ با گلوله هایی به وزن دو اقّه و نیز نوعی به نام «ضَرْبوَزنِ شایقة بزرگ » که گلوله هایی به وزن 36 اقّه شلیک می کرد، رجوع کنید به ابن کمال ، ص 464، 509 یا ص 422، 458 در طبع کتاب با الفبای جدید؛
سلانیکی ، ص 8، 35: «شاهی ضربزن طوپلری »، ص 37؛
پچوی ، ج 1، ص 93، ج 2، ص 140، 147، 196؛
دولوار، ص 226 - 227: «شاهی ضربوزنلر»= ضربزنهای شاهی ؛
سلحدار، ج 2، ص 47، 57؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 2، ص 49، 50، 76، 79، 81؛
ایالون ، ص 89، 90، 119، حاشیة 92، 127، حاشیة 220).

ظاهراً عثمانیها در نبردهای دریایی خود از همان نوع توپهایی استفاده می کردند که در لشکرکشیهای خود در خشکی . «قُلُنْبرنه » و «ضربزن » و «شایقه » از جمله توپهایی است که عثمانیان در ناوگان خود داشتند (باروتزی و بِرِشه ، ج 1، ص 274، ج 2، ص 20؛
اوزون چارشیلی ، 1948، ص 460، 462ـ463، 468ـ469، 512ـ513. برای اطلاعات بیشتر دربارة تسلیحات دریایی عثمانیان رجوع کنید به آلبری ، مجموعة 3، ج 1، ص 68، 140، 292ـ293، ج 2، ص 100، 150، 342، ج 3، ص 223، 354ـ355؛
باروتزی و بِرِشه ، ج 2، ص 165؛
مارسیلی ، بخش 1، فصل 74، ص 142 و بخش 2، فصل 27، ص 171ـ172؛
وارنری ، ص 115). و نیز توپ «پْرنَغْی » یا «پْرَنقی » (تاور، 1935، ص 195؛
ابن کمال ، ص 54، متن ترکی ؛
بُمباچی ، ج 20، ص 292، ج 21، ص 190؛
اوزون چارشیلی ، 1943 - 1944، ج 2، ص 49، 83؛
1948، ص 462، 468 - 469، 512 - 513).

در منابع ، علاوه بر توپ غالباً به وسایل جنگی دیگری نیز که متضمن استفاده از باروت بوده اشاره شده است . برای مثال :

الف ) «هوایی » (سلانیکی ، ص 8؛
هامِر ـ پورگشتال ، ج 3، ص 426، حاشیة 1؛
اوزون چارشیلی ، 1943-1944، ج 2، ص 49) و «هَوان » (اولیا چلبی ، ج 8، ص 407، 419، 471، 472؛
یوسف نابی ، ص 43؛
سلحدار، ج 2، ص 47)، به معنی خمپاره اندازهایی که بمب و نیز گلوله های سنگی یا فلزی شلیک می کرده اند (بابینگر، ص 61؛
بوربون ، گ 13پ ؛
> سفر و اقدام ... دیو < ، گ 169ر؛
موران ، ص 202؛
شایتر، ص 81؛
مارسیلی ، بخش 3، فصل 9، ص 30 - 31).

ب ) «خُمْبَرَه » یا «قُمْبَرَه »، به معنی بمب (تاور، 1935، ص 53، 58؛
بخش متن فارسی ، ص 79، 89؛
سلانیکی ، ص 40 - 41؛
بخش نسخه های خطّی شرقی موزة بریتانیا، ش 1137، 74پ ، بمبهای ساخته شده از شیشه و مفرغ : «شیشه خُمْبَرَه »، «تُنْج خمبره »؛
اولیا چلبی ، ج 8، ص 401، 414، 432، 483: «قَزان یا قزغان قُمْبَرَه »؛
نعیما، ج 1، ص 304؛
سلحدار، ج 2، ص 47: «خُمْبَرَه ها وانلری »؛
شایتر، ص 75؛
مارسیلی ، بخش 2، فصل 9، ص 33؛
بیگ ، ص 154).

3) «اَل خُمْبَرَه سی »، یعنی نارنجک دستی (اولیا چلبی ، ج 8، ص 414، 432، 471، نارنجکهای شیشه ای و مفرغی : «سِرْچَه تونْج اَل خُمْبَرَه سی »؛
سلحدار، ج 1، ص 467، 484، 502؛
شایتر، ص 77؛
مارسیلی ، بخش 2، فصل 9، ص 33).

4) «لَغِم »، یعنی انواع مینهای انفجاری با اندازه های مختلف (حاجی خلیفه ، ج 2، ص 255؛
نعیما، ج 4، ص 143: مین بزرگ حاوی 150 قنطار باروت ؛
اولیا چلبی ، ج 8، ص 424: مین با سه دهلیز و سه مخزن باروت ، 425، 432، 495؛
سلحدار، ج 2، ص 55-56: مینی از نوع معروف به «پُسْکُرْمَه » و حاوی 30 قنطار باروت ، 66؛
شایتر، ص 72 - 73؛
مونته کوکولی ، ج 3، فصل 67؛
مارسیلی ، بخش 2، فصل 11، ص 37 به بعد). در اخباری که عثمانیان از جنگ کرت (اقریطش ) در 1055ـ1080/ 1645ـ1669 نوشته اند اشاره های متعددی به مین می توان یافت (برای مثال رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ص 239 به بعد و در جاهای متعدد؛
سلحدار، ج 1، ص 409 به بعد؛
نعیما، ج 4، ص 116 به بعد و در جاهای متعدد؛
اولیا چلبی ، ج 8، ص 396 به بعد؛
نیز رجوع کنید به ص 468 به بعد که توپها و مهمات و جز آن را که پس از تسخیر دژ قندیه از مسیحیان به غنیمت گرفته شده ، برشمرده است ؛
این شرح از نظر اصطلاحات نظامی که عثمانیها در آن زمان به کار می برده اند بسیار غنی است ).

عثمانیها مواد خام مورد نیاز برای جنگ ـ از قبیل آهن و سرب و مس و نظایر آنها ـ را از ممالک تحت حکومت خود تأمین می کردند. ضمناً معدنهایی که این فلزات از آنها استخراج می شد غالباً خود مراکز تولید مهمات ، مانند گلولة توپ ، بود (آلبری ، مجموعة 3، ج 1، ص 66 - 67، 146ـ147، 422، ج 2، ص 145، 342، ج 3، ص 351؛
باروتزی و برشه ، ج 2، ص 165ـ166، 225، 337؛
احمد رفیق ، 1930، اسناد شمارة 27، 33، 42، 48، 86، 106، 112؛
همو، 1931، اسناد شمارة 2، 6، 7، 14، 21، 25، 27، 35، 36، 54؛
همو، پراکنده وثیقه لر ، شمارة 3، 4، 7 ، 8؛
اَنهِگِر، 1943ـ1945، ج 1، ص 138ـ140، 148ـ149، 205ـ206، 210ـ211، ج 2، ص 299، 303ـ304، 306ـ308، نیز تکمله ، ص 492ـ494؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ 1944، ج 2، ص 72 به بعد و در جاهای متعدد). بعلاوه ، عثمانیها معادن شوره و گوگرد را نیز، که برای تولید باروتِ تفنگ و باروتِ سیاه بدان نیاز بود (فکته ، 1955، ج 1، ص 696، حاشیة 8) در استانبول و ولایات قلمرو خود در اختیار داشتند (اولیا چلبی ، ج 1، ص 483، 564ـ565؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 1، ص 247، 335ـ336؛
احمد رفیق ، 1930، سند شمارة 53؛
همو، 1931، اسناد شمارة 11ـ13، 16ـ20، 22ـ24، 26، 28ـ30؛
آلبری ، مجموعة 3، ج 1، ص 146، 422، ج 2، ص 342، 349ـ350، ج 3، ص 398؛
باروتزی و برشه ، ج 1، ص 177، 275؛
ج 2، ص 17، 165؛
مونته کوکولی ، ج 3، فصل 32؛
مارسیلی ، بخش 1، فصل 74، ص 142). از اروپا نیز مواد جنگی برای عثمانیها آورده می شد. درواقع ، ملزوماتی که از مسیحیان خریداری می شد، گاهی برای سپاه سلطان اهمیت بسیار داشت ، از جمله در ضمن جنگهای طولانی با ایران (986ـ999/ 1578ـ1590) و اتریش (1002ـ1015/ 1593ـ 1606)، که یکی مستلزم استقرار و حفظ دژها و پادگانهای بیشمار در نواحی وسیع کوهستانیِ جنوبِ کوههای قفقاز بود و دیگری به درگیریها و محاصره های خشونت بار انجامیده بود، و هر دو جنگ استفادة گسترده از توپ و مهمات را ایجاب می کرد. در طی این سالها، انگلیسیها محموله هایی شامل قلع (که در ساختن توپ مفرغی بدان نیاز بود) و سرب و ناقوسها و تندیسهای شکسته (از کلیساهایی که در انگلستان طی دورة اصلاح دینی غارت شده بود) و آهن و فولاد و مس و تفنگ شمخال و تفنگ فتیله ای و تیغة شمشیر و گوگرد و شوره و باروت به عثمانیها فروختند (رجوع کنید به > تقویم اسناد دولتی ، اسپانیایی < : 1568ـ1579، ش 609، 1580ـ1586، ش 265؛
> تقویم اسناد دولتی ، ونیزی < : 1603ـ1607، ش 470، 494، 1607ـ1610، ش 860؛
برودِل ، ص 479: در بارة قلع و ناقوس شکسته و سرب ؛
شاریر ، ج 4، ص 907، حاشیة 1: دربارة تندیسهای شکسته ؛
شِرلی ، ص 7: «ینی چریها، سوای آنچه از مسیحیان مغلوب به دست می آورند یا از انگلستان برایشان می آورند، ذره ای باروت خوب در اختیار ندارند»، ص 9، 10: «انگلیسیها علناً سه دکان فروش اسلحه و مهمات در قسطنطنیه دارند ... هر صد پیمانه باروت به قیمت 23 یا 24 چیکینو به فروش می رسد... هر قبضه تفنگ فتیله ای را پنج یا شش چیکینو می فروشند» (چیکینو= چِکین ، سِکین ، یعنی «زِکینه » ، مسکوک طلای ونیزی که با «سلطانیِ طلا»ی عثمانیها معادل بود: رجوع کنید به > سفرهای جان ساندِرسُن < : ضمیمة الف ، ص 294ـ295؛
> تقویم دست نوشته های سالْزْبِری < : بخش 11، ص 111، بخش 13، ص 606ـ607). چندی نگذشت که هلندیها نیز سهمی از این معاملات را در اختیار گرفتند و این امر، مثلاً در جنگ کِرت 1055ـ1080/ 1645ـ1669، برای عثمانیها منافع بسیار داشت . منابع غربی متعلق به قرون یازدهم و دوازدهم / هفدهم و هجدهم ، دین عثمانیها را به این تجارت مهمات و اتکای فراوان ایشان را به فنون اروپایی استعمال سلاحهای آتشین و باروت ، و نیز تعداد بیشمار متخصصانِ مسیحی را که به عنوان مهندس و متخصص توپخانه از ایتالیا و فرانسه و آلمان و انگلستان و هلند به خدمت عثمانیها درآمده بودند تأکید کرده اند (شایتر، ص 75، 80؛
مونتِه کوکولی ، ج 3، فصلهای 28 و 30، در بارة مس که از هلند و انگلیس و فرانسه و سوئد وارد می شد؛
باروتزی و برشه ، ج 2، ص 166، 173، 222، 231ـ232؛
مارسیلی ، بخش 2، فصل 9، ص 23: دربارة اینکه عثمانیها با اقتباس از طرحهای ساردی ، مؤلف ایتالیایی که یکی از آثارش ـ احتمالاً > فن توپسازی پیِتر و ساردیِ رُمی < ، و نیز 1621 ـ به ترکی ترجمه شده بود، توپ می ساختند، ص 33؛
وارنری ، ص 92ـ93).

فن جنگ در اروپای قرون دهم و یازدهم / شانزدهم و هفدهم تغییرات بسیاری کرد (هِیل ، ج 2، ص 481 به بعد؛
لاسکوفسکی ، ج 4، ص 106 به بعد؛
رابرتز، 1956 و نیز 1958، ج 1، ص 69 به بعد، ج 2، ص 169 به بعد). بدین سبب ، عثمانیها همواره ناچار بودند که یا خود را با این تغییرات وفق دهند یا برای رویارویی با ابداعات اروپاییان در جنبه های علمی جنگ راههای مؤثری بیابند؛
و این روند انطباق گاه کند و دشوار بود. یکی از مسلمانان بوسنه ، کمی پس از نبرد کرزتس (1004ـ1005/ 1596)، در نوشته ای حاکی از اینکه مسیحیان با استفاده از انواع جدید تفنگ و توپ ، که تا آن زمان عثمانیها بدانها توجهی نکرده بودند، بر لشکریان سلطان برتری یافتند اظهار تأسف می کند (تالوتزی ، ص 153ـ154؛
تاسی ، ج 4، ص 284؛
باشاگِچ ، ص 13؛
نسخة خطی موزة بریتانیا، هارلیان ، 5490، گ 350رـ پ ). با وجود این ، پیدایش اصطلاحات جدید، یا تداول بیشتر اصطلاحاتی که قبلاً معمول نبوده است ، در تواریخ و اسناد ترکی نشان می دهد که عثمانیها آخرین وسایل و فنونی را که در این زمان در اروپا به وجود می آمده تا اندازة زیادی اخذ کرده بوده اند (بُمباچی ، ج 20، ص 303 در بارة «صاچمه طُوپلار»، یعنی توپی که نوعی گلوله های خوشه ای شلیک می کرده است و نیز حاجی خلیفه ، ج 1، ص 34، ج 2، ص 245، 317، 319، 321؛
سلحدار، ج 1، ص 596، 598: در بارة «مِسْکَت »؛
پَچَوی ، ج 2، ص 199؛
نعیما، ج 1، ص 164: در بارة تفنگهای فتیله ای که گلوله هایی به وزن 15ـ20 درهم شلیک می کرد؛
اولیا چلبی ، ج 7، ص 179: در بارة «مُشقات تَفَنکلَرِی » با گلوله هایی به وزن 40ـ50 درهم ، و «قُل تُفَنْکلری »، ج 8، ص 398، 410، 415ـ416، 467: در بارة «بدالُچقه نام موشقات »؛
اینالجق ، 1943، ج 2، بخش 2، ص 377: در بارة «چِفْتِه طبانجه لی تفنک »؛
اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 2، ص 8، حاشیة 2: در بارة «اَتْلی تفنکلری »؛
پچوی ، ج 2، ص 212ـ213؛
نعیما، ج 1، ص 190: در شرح ساختن یک توپ قلعه کوب ). شواهد دیگری نیز در منابع غربی یافت می شود (رجوع کنید به آلبری ، مجموعة 3، ج 2، ص 452: در بارة سواره نظامِ مسلح به تفنگ شمخال ، و ج 3، ص 391 در بارة گزارشی مورخ 1002ـ1003/ 1594 مبنی بر اینکه عثمانیها هنوز از تپانچه استفاده نمی کرده اند، ص 404: در بارة استفادة روزافزون از تفنگ شمخال در ناوگان عثمانی ؛
باروتزی و برشه ، ج 1، ص 265: در بارة سپاهیان مزدور در اثنای جنگ مجارستان در 1001ـ1015/ 1593ـ1606 و شروع استفاده از تفنگ شمخال و «ترتزارولو» ، یعنی تفنگ شمخالِ لوله کوتاه ، ج 2، ص 16، 158؛
ریکو ، ص 349: در بارة اینکه سپاهیان باب عالی از تپانچه و قرابینه استفاده می کرده ولی به سلاحهای آتشین علاقة چندانی نداشته اند؛
مارسیلی ، بخش 2، فصل 8، ص 15ـ16: در بارة اینکه عثمانیها در ضمن جنگ کِرت از مسیحیان روشهای جدیدی آموختند، و ینی چریها و اغلب سواره نظام عثمانی به تپانچه مسلح بودند). نتیجة این تغییر و تبدیلات تدریجی در زمان وزارت کوپریلیها به بهترین وجهی پدیدار شد. اشخاصی چون شایتر و مونته کوکولی و مارسیلی ، که برای اظهارنظر در این زمینه صلاحیت کافی دارند، تسلیحات مورد استفادة عثمانیها را با ذکر جزئیات و غالباً همراه با تمجید شرح می دهند و مثلاً به کیفیت عالی خمپاره اندازها (شایتر، ص 75) و تفنگهای فتیله ای (مونته کوکولی ، ج 3، فصل 14) و مینها، که «لَغِمْجی »های ارمنی در تولید آنها سهم بسزایی داشتند (مارسیلی ، بخش 2، فصل 11، ص 37 به بعد؛
وارنِروس ، ص 69، 101؛
اولیا چلبی ، ج 1، ص 515 به بعد) اشاره می کنند. با اینهمه ، مونته کوکولی (ج 3، فصلهای 30 و 31) یادآور می شود که توپخانة عثمانیها هنگامی که خوب مورد استفاده قرار می گرفته تأثیر بسزایی داشته ، ولی مصرف مهمات آن بسیار زیاد و نقل و انتقال و کاربرد آن مشکل بوده است و از نظر تحرک پذیری و کاراییِ عملیِ توپها، مسیحیان بر مسلمانان برتری داشته اند.

عثمانیان سرانجام نتوانستند پابه پای تحولاتی که در اروپا به وقوع می پیوست پیش بروند. روشهایی که در زمینة سلاحهای آتشین ، به طورکلی ، به کار می گرفتند در بخش اعظم قرن دوازدهم /هجدهم نسبت به فنون رایج در زمان نخستین وزرای کوپریلی چندان پیشرفتی نداشت (رجوع کنید به وارنری ، ص 34ـ35، 40ـ41، 52، 70، 75، 91ـ94، 103؛
مؤلف در ص 94 اظهار می دارد که در 1152/1739 عثمانیان ، که پندپذیر نبودند، اصرار ورزیدند که محاصرة بلگراد را به شیوة قدیم خود انجام دهند). البته کوششهایی نیز برای اصلاحات به عمل می آمد، مثلاً به همّت احمد پاشا «خُمْبَرَه جی » (یعنی کنت دوبونوال رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، 1943ـ1944، ج 2، ص 118 به بعد، 122 به بعد، نیز نسخة خطی بخش شرقی موزة بریتانیا به شمارة 1131؛
صبحی ، گ 68پ - 69پ )، بارون دوتُت (اوزون چارشیلی ، همان کتاب ، ج 2، ص 40، 56، 67؛
تت ، ج 2، بخش 3، جاهای متعدد) و خلیل حمید پاشا (رجوع کنید به احمد جودت ، ج 2، ص 57 به بعد؛
همو، ج 2، ص 239ـ240؛
اوزون چارشیلی ، همان کتاب ، ج 2، ص 67ـ68، 91ـ93، 120، 125ـ127؛
> مجموعه های ترکی < ، ج 5، 1935، ص 225 به بعد، 233 به بعد)، ولی توفیق این کوششها محدود بود. با اینهمه در عهد سلطان سلیم سوم (حک : 1203ـ1222) اقدامات اساسی برای نوسازی نیروهای مسلح حکومت عثمانی به روال غرب به عمل آمد (قارال ، 1946، ص 43 به بعد، بویژه ص 45ـ49، 59ـ71). از این زمان به بعد، سلاحهای آتشین عثمانی به طورکلی صفات بارزی را که تا آن وقت ممیّز آنها بود از دست دادند و تحولات بعدی عمدتاً دنباله رو جریان کلی پیشرفتی بود که در اروپا پدیدار می شد. در اینجا اشاره به این نکته کافی است که اصلاحات نیمة اول قرن سیزدهم / نوزدهم به ظهور یک رستة توپچی کارآمد و مجهز در سپاه عثمانی انجامید که از هماوردان اروپایی خود دست کمی نداشتند (رجوع کنید به > موقعیت لشکر عثمانی < ، دفتر 36، ص 580، 586 به بعد).

---

منابع :
(52) ابن کمال ، مهاجنامه ، چاپ پاوه دوکورتی ، پاریس 1859؛
(53) محمدظلی بن درویش اولیا چلبی ، اولیا چلبی سیاحتنامه سی ، ج 1، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314، ج 7 و 8، استانبول 1928؛
(54) بابرتیموری ، امپراتور هند، بابرنامه ، چاپ ایلمینسکی ، قازان 1857؛
(55) ابراهیم پچوی ، تاریخ ، استانبول 1281 ـ 1283؛
(56) احمد جودت ، تاریخ ، ج 2، استانبول 1292؛
(57) حاجی خلیفه ، فَذلکه ، استانبول 1286 ـ 1287؛
(58) مصطفی سلانیکی ، تاریخ ، استانبول 1281؛
(59) سلحدار، تاریخ ، استانبول 1928؛
(60) صبحی ، تاریخ ؛
(61) ابوالفضل بن مبارک علامی ، آیین اکبری ، چاپ بلوخمان ، کلکته 1867 ـ 1877؛
(62) یوسف نابی ، تاریخ وقایع قامانیچه ، استانبول 1281؛
(63) مصطفی نعیما، تاریخ ، 1281 ـ 1283؛


(64) F. A. Abel, On the chemical composition of the Great Cannon of Muhammed II, recently presented by the Sultan Abdul Aziz Khan to the British Government, The Chemical-news, no. 457 (4 September 1868), 111-112;
(65) E. Alberi, Relazioni degli Ambasciatori Veneti al-Senato, Florence 1840-1855;
(66) R.Anhegger, Beitrage zur Geschichte des Bergbaus im osmanischen Reich (Istanbuler Schriften, nos. 2, 14 and 14a), Istanbul 1943- 1945;
(67) D. Ayalon, Gunpowder and firearms in the Mamluk Kingdom, London 1956;
(68) F. Babinger, "Die Aufzeichnungen des Genuesen Iacopo de Promontorio-de Campis uber den Osmanenstaat um 1475", in SBBayr. Ak., Phil.-Hist. Kl.,1956, Heft 8, Munich 1957;
(69) N. Barozzi, G. Berchet, Le Relazioni degli Stati Europei lette al Senato dagli Ambasciatori Veneziani nel secolo decimosettimo, ser 5: Turchia, Pts. I and II, Venice 1866-1871;
(70) Safvetbeg Basagic ¨ , Nizam ul Alem , Sarajevo 1919, 1-17;
(71) Belagerung und Eroberung von Constantinopel im Jahre 1453 aus der Chronik von Zorzi Dolfin, ed. G. M. Thomas, Munich, 1868;
(72) W. Bigge, Der Kampf um Candia in den Jahren 1667-1669 (Kriegsgeschichtliche Einzelschriften , Bd. V, Heft 26, Berlin 1899, 113-227);
(73) E. Blochet, Catalogue des manuscrits Turcs de la Bibliotheque Nationale, I, Paris 1932, 270-272 (Supplement= nos. 224, 226, 227);
(74) A. Bombaci, "Le fonti turche della battaglia delle Gerbe (1560)", in RSO , x Ë x, Rome 1940-1941, 193-248, xx, Rome 1941-1943, 279-304, xxi, Rome 1944-1946, 189-218;
(75) Jacques de Bourbon, La grande et merveilleuse et tres cruelle oppugnation de la noble cite de Rhodes , Paris 1526;
(76) A. B. de Bragan µ a Pereira, Os Portugueses em Diu , Nova Goa 1938;
(77) F. Braudel, La Mediterranee et le monde mediterraneen a l’epoque de Philippe II , Paris 1949;
(78) British Museum MSS. Or. 1131, 1137 and Harleian 5490;
(79) Calendar of state papers , Spanish : 1568-1579 , London 1894, and 1580-1586 , London 1896;
(80) Calendar of state papers, Venetian: 1603-1607 , London 1900, and 1607-1610 , London 1904;
(81) Calendar of the Salisbury MSS, pt. XI, London 1906, and Pt. XIII, London 1915;
(82) Chalcocondyles, Bonn 1843;
(83) E. Charriere, Negociations de la France dans le Levant , Paris 1848-1860;
(84) L. Coll, Pratica Manual de Artilleria , Milan 1592;
(85) Critobulus, ed. C. Muller, in Fragmenta Historicorum Graecorum , V, Paris 1870, 40-161;
(86) Ducas, Bonn 1834;
(87) Du Loir, Les voyages du Sieur Du Loir , Paris 1654, 210, 224ff., Passim;
(88) EI 2 s.v. "Ah ¤ med Pa ¦ sha ¦ Bonneval" (by H. Bowen);
(89) L. Fekete, Az Oszmanli-torok nyelv hodoltsagkori magyar jovevenyszavai , in Magyar Nyelv , XXVI, Budapest 1930, 257-265;
(90) idem, Die Siya ¦ qat-Schrift in der turkischen Finanzverwaltung (Bibliotheca Orientalis Hungarica, VII), I, Budapest 1955, 57-65, Passim and 692-699, Passim;
(91) C. Foulkes, The ،، Dardanelles'' Gun at the Tower'', The Antiquaries Journal , X (1930), 217-227;
(92) E. von Frauenholz, Lazarus von Schwendi , Hamburg 1939;
(93) P. Giovio, Historiarum Sui Temporis Libri XLV , Lutetiae 1558-1560;
(94) J. R. Hale, Armies, navies and the art of war , in The New Cambridge modern history, II (The Reformation 1520-1559), Cambridge 1958, chapt. XVI, 481-509;
(95) Hammer-Purgstall, GOR , Pest 1828-1835;
(96) idem, Des osmanischen Reiches Staatsverfassung und Staatsverwaltung , Vienna 1815, pt. II, 224-236;
(97) Das Heerwesen des osmanischen Reichs , in Unsere Tage , iii, Heft 36, Braunschweig 1862, 577-590;
(98) P. Horn, Das Heer- und Kriegswesen des Grossmoghuls , Leiden 1894;
(99) Ibn Kema ¦ l, Teva ¦ rih-i A ¦ l-i Osman , VII Defter, ed. ì erafettin Turan (Tدrk Tarih Kurumu Yaynlnarlndan, I. Seri, no. 5), Ankara 1954 (Transkripsiyon, ed. ì erafettin Turan, Ankara 1957, 593 [index] s. v. Top);
(100) Halil I nalc â k, Fatih Devri دzerinde Tetkikler ve Vesikalar (Tدrk Tarih Kurumu Yay â nlar â ndan, xi. Seri, no. 6), Ankara 1954;
(101) idem, Review of D. Ayalon Gunpowder and firearms in the Mamluk kingdom , London 1956, in Belleten , xxi, Ankara 1957, 501-512;
(102) idem, "Saray Bosna Ser ـ iye Sicillerine gخre Viyana bozgunundan sonraki harp y â llar â nda Bosna", Tarih Vesikalar i , ii/ 11 (1943), 376-377;
(103) Turgud I â í ksal," III. Selimin Tدrk top µ ulug § una dہir bir hatt-i humayunu", Tarih Dergisi , viii/11-12, (1956), 179-184;
(104) I A , s. vv. "Cebeci" (by I. H. Uzun µ ar â í l â ), "Ah ¤ med Pashsa" (Bonneval, Humbarac â Ba â í ) and "Kumbarac â " (by M. Cavid Baysun);
(105) M. Jجhns, Handbuch einer Geschichte des Kriegswesens von der Urzeit bis zur Renaissance , Leipzig 1880;
(106) N. Jorga, Geschichte des osmanischen Reiches , Gotha 1908-1913;
(107) Enver Ziya Karal, "Nizam-i Cedide dair Layihalar", Tarih Vesikalar i , ii/11 (1943), 350-356 and ii/12 (1973), 424-427, 430-431;
(108) idem, Selim III'دn Hat i Hدmayunlar i . Nizam-i Cedit. 1789-1807 ) Tدrk Tarih Kurumu Yay i nlar i ndan , vii. Seri, no. 14), Ankara 1946, 43-93, Passim;
(109) H. J. Kissling, Ba ¦ ljemez , ZDMG , CI (= Neue Folge, XXVI), Wiesbaden 1951, 333-340;
(110) Fevzi Kurtog § lu, "Atlu tدfekci zدmresi", Belleten (1940);
(111) idem, "Had i m Sدleyman Pa í an i n mektuplar i ve Belgrad i n muhasaras â ", Belleten , iv (1940), 53-87;
(112) O. Laskowski, "Infantry tactics and firing power in the XVIth century, Teki Historyczne, IV (1950), 106-115;
(113) J. H. Lefroy, "An Account of The Great Cannon of Muhammad II" , Minutes of Proceedings of the Royal Artillery Institution, Woolwich , VI (1870), 203-227;
(114) idem, "The Great Cannon of Muhammad II (A. D. 1464)", The Archaeological Journal , no. 100 (1868), 261-280;
(115) Donado da Lezze, Historia Turchesca (1300-1514), ed. I. Ursu, Bucharest 1909, 140 ff.;
(116) K. Lokotsch, Etymologisches Wخrterbuch der europجischen Wخrter orientalischen Ursprungs , Heidelberg 1927, no. 2201;
(117) L. F. Marsigli, Stato Militare dell' Imperio Ottomanno, The Hague and Amsterdam 1732, pt. I, chapts, xxi, xxvi-xxvii, xxxiv, xxxvi, lxxiv and pt. II, chapts. viii-xi, xxvii;
(118) J. Maurand, Itinإraire ب Constantinople (1544), ed. L. Dorez, Paris 1901;
(119) G. A. Menavino, I Cinque Libri della Legge, Religione, et Vita de' Turchi , Venice 1548, bk. IV, chapts. xiv-xv, 118 ff.;
(120) Montecuccoli, Memorie del Generale Principe di Montecuccoli , Colonia 1704, bk. III ) Afforismi applicati alla Guerra Possibile col Turco in Un gheria), passim;
(121) J. Redhouse, A Turkish and English Lexicon , Constantinople 1890;
(122) Ahmet Refik, Anadoluda Tدrk A í iretleri (966-1200) , Istanbul 1930;
(123) idem, Osmanl i Devrinde Tدrkiye Madenleri (967-1200) , Istanbul 1931;
(124) F. Re í it Unat, "Sadrazam Kemanke í Kara Mustafa Pa í a Layihas â ", Tarih Vesikalar i , i/6 (1942), 457-458;
(125) M. Roberts, "Gustavus Adolphus and the art of war", in Historical Studies , i (2nd Irish Conference of Historians), ed. T. Desmond Williams, London 1958, 69-58, ii, London 1958, chapt. III, (i), 169-189;
(126) idem, The Military Revolution 1560-1660 , Belfast 1956;
(127) P. Rycaut, The History of the present state of the Ottoman Empire, London 1682, 375-377, 383, 402;
(128) P. Sardi, L'Artiglieria di Pietro Sardi Romano , Venice 1621;
(129) J. B. Scheither, Novissima Praxis Militaris , Braunschweig 1672;
(130) ì erif Beygu, "K â g â § demir madenlerinde yap â lan top gدllelerinin Avrupa seferleri i µ in Erzurumdan gخnderilmesine ait د µ vesika", Tarih Vesikalar i , ii/11 (1943), 335-337;
(131) Sir Thomas Sherley, "Discours of the Turkes", ed. E. Denison Ross, in Camden Miscellany , XVI, London 1936;
(132) Lopo de Sousa Coutinho, Do cerco de Diu, que os Turcos poseram ب fortaliza de Diu , Coimbra 1556;
(133) Sphrantzes, Bonn 1838;
(134) Sدheyl غnver, "Dخrdدncد Sultan Murad â n Revan Seferi Kronolojisi (1044-1045= 1635)", Belleten , xvi, (1952), 547-576;
(135) Garcin de Tassy, "Principes de Sagesse, touchant l'art de gouverner", JA , iv, Paris 1824, 213-226, 283-290;
(136) F. Tauer., "Additions ب mon ouvrage Histoire de la campagne... contre Belgrade en 1521", ArO. , VII (1935), 191-196;
(137) idem, Histoire de la campagne du Sultan Suleyman I contre Belgrade en 1521 , Prague 1924;
(138) L. Thallئczy, Eine Staatsschrift des bosnischen Mohammedaners Molla Hassan Elkja ¦ fi ،، دber die Art und Weise des Regierens", in Archiv fدr slavische Philiologie , XXXII, Heft I, Berlin 1910, 139-158;
(139) Baron de Tott, Mإmoires du Baron de Tott sur les Turcs et les Tatares , Amsterdam 1784, ii, pt. III, Passim;
(140) The travels of John Sanderson in the Levant (1584-1602) , ed. Sir W. Foster (Hakluyt Society, 2nd Ser., no. LXVII), London 1931;
(141) D. Ufano, Tratado de la Artilleria , Brussels 1621;
(142) I. H. Uzun µ ar â í l â , Osmanl i Devleti te í kila ª t i ndan Kapu kulu Ocaklar i (Tدrk Tarih Kurumu Yay â nlar â ndan, viii. seri, no. 12), Ankara 1943-1944;
(143) idem, Osmanl i Devletinin Merkez ve Bah ¤ riye Te í kilہt i (Tدrk Tarih Kurumu Yay â nlar â ndan, viii. seri, no. 16). Ankara 1948;
(144) idem, "Sadrہzam Hal â Hamid Pa í a" Tدrkiyat Mecmaus i , v (1935), 213-267;
(145) Viaggio et Impresa... di Diu in India (Printed in A. Manuzio, Viaggi fatti da Vinetia alla Tana, in Persia in India, et in Costantinopoli , Venice 1543, 1591-1801);
(146) Levinus Warnerus, De Rebus Turcicis Epistolae Ineditae , ed. G. N. Du Rieu, Lugduni Batavorum 1883;
(147) de Warnery, Remarques sur le militiaire des Turcs et des Russes , Breslau 1771;
(148) R. Wille, Die Riesengeschدtze des Mittelters und der Neuzeit , Berlin 1870;
(149) P. Wittek, The earliest references to the use of firearms by the Ottomans (in Ayalon, op.cit., Appendix II, 141-144);
(150) Talat Mدmtaz Yaman, "Kدre bak â r madenine dair vesikalar," Tarih Vesikalar i , i/4 (1941), 269-270.

) / د. اسلام / پری (

5) در هند. در نبرد محمدبن قاسم در 93 با راجه داهِر در هند، مسلمانان از «نفط » استفاده کردند. در اوایل قرن هفتم ، «تیر آتشین » ساده ترین نوع موشکهای آتشزا بود که حکمرانان مسلمان هند به کار می بردند. دایرة «آتش بازی » زیر نظر «میرآتش » قرار داشت . این گفتة مولفِ تاریخ فرشته که سلطان محمود غزنوی در نبرد با اَنَبْدپال ، که در 399 درنزدیکی پیشاور روی داد، از «توپ » و «تفنگ » استفاده کرده است خطای تاریخی آشکاری است ، ولی احتمالاً منظور او «قارورة نفط » است که ، به گفتة خودش در جای دیگر همان کتاب ، سلطان محمود از آن در لشکرکشی به هند استفاده کرده است . شوره ، که از مواد لازم برای ساختن باروت است ، در هند فراوان یافت می شود. واژة «کُشْک انجیر»، که در آداب الملوک (گ 118 پ ) و تاج المآثر (گ 3ر)، دو نسخة خطی متعلق به قرن هفتم ، یافت می شود، به بررسی دقیق نیاز دارد. فرهنگ شرفنامة احمد منیری (تألیف 875) آن را چنین تعریف می کند: «نوعی از آلات جنگ چون منجنیق ». استینگاس آن را توپ یا گلولة توپ تعریف می کند و بهارعجم آن را به معنای آلتی جنگی که با باروت کار می کند آورده است . از این مطلب چنین برمی آید که ، در 628، وسیله ای که با نوعی نیروی انفجاری ، گلوله پرتاب می کرده در هند وجود داشته است . «سنگ مغربی » را که به گفتة بَرَنی و امیرخسرو (ص 51، 70، 90) در زمان علاءالدین خَلْجی (حک : 695 ـ 715) به کار می رفته است نمی توان به معنای توپ گرفت . این وسیلة جدید از اسپانیا و شمال افریقا ـ یعنی ممالکی که در عربی آنها را «مغرب » می خواندند ـ آمده بود. معمولاً محاصره کنندگان از این وسیله برای گلوله باران کردن قلعه استفاده می کردند. چگونگی پرتاب سنگ دقیقاً ذکر نشده ، ولی همین قدر معلوم است که این گلوله های سنگی را با نیرویی که از باروت به وجود می آمد پرتاب می کردند.

اصطلاح «آتش بازی »، علاوه بر توپخانه ، به نمایشهای معمول نیز اطلاق شده و بدین ترتیب معنای متون را مبهم ساخته است ، بنابراین تعیین ماهیت واقعی سلاحهای آتشینی که در قرن هفتم یا آغاز قرن هشتم در هند به کار می رفته بسیار دشوار است . به هر حال ، در متون به استفادة مکرر از «توپ » و «تفنگ » از اواسط قرن هشتم به بعد اشاره شده است . در نبردی که در 800 در دهلی میان سلطان محمود و تیمور رخ داد، فیلهای سلطان محمود هودجهایی را حمل می کردند که حاوی «رعدانداز» (پرتاب کنندة نارنجک ) و «تَخش انداز» (پرتاب کنندة موشک ) بود. در زمان فرمانروایی لودیان (855 ـ 932) وضع توپخانه بهبود یافت . ابراهیم لودی در جنگ پانی پت با بابُر (932) از «توپ » و «ضربزن » استفاده کرد.

در نیمة دوم قرن هشتم و آغاز قرن نهم ، استفاده از توپ در دکن رایج شد. علت اصلی آن بود که ولایات دکن از طریق دریا با جزیرة العرب و ایران و عثمانی مراوده داشتند و توپخانه و مهندسانی از این کشورها فراهم می آوردند. بنابر مطالب تاریخ فرشته ، سلطان محمودشاه بهمنی ، نخستین فرمانروای مسلمان دکن بود که در 767 یک کارخانه اسلحه سازی تأسیس کرد. سلطان محمود بایقرا، با توپها و به کمک توپچیانِ ترکِ خود، در 915 یک کشتی بزرگ پرتغالی را در دیو غرق کرد. بهادرشاه گجراتی از لحاظ توپخانه بر معاصران خود برتری داشت و رومی خان ، استاد توپچی او، تعداد زیادی توپ ریخت و یکی از دلایل پیروزی او بر پرتغالیان برتری توپخانه اش بود. همة این شواهد دال بر آن است که مدتها پیش از آنکه بابر در 932 در پانی پت از توپ استفاده کند، این سلاح در هند به کار می رفته است .

مغولانِ هند به فن توپخانه بسیار توجه می کردند. بابر در جنگ پانی پت معدودی توپ سنگین داشت . او واژه های «دِغْ» و «فِرِنگی » و «ضربزن » را به کار می بَرَد ولی تعداد آنها را ذکر نمی کند. بابر توپهای خود را هنگام استفاده «به شیوة رومیان (عثمانیان ) با پوست تابیدة گاو به یکدیگر متصل می کرد». توپ بابر را روزانه فقط هشت تا شانزده بار می توانستند شلیک کنند و اگر اصلاحاتی در آن صورت می گرفت ، می توانست تا 1600 پرتاب داشته باشد. موشک پس از 947 در هند رایج شد. لولة تفنگهای فتیله ای اکبرشاه (963ـ1014) در دو اندازة 65ر1 متر و 02ر1 متر بود. این تفنگها را از نوارهای لوله شدة فولادی که دو لبة آنها به هم جوش داده شده بود می ساختند. تفنگ درازتر را فقط افراد پیاده می توانستند به کار برند. مغولها با تفنگ چخماقی چندان آشنایی نداشتند. در دوران سلطنت اورنگ زیب (1068 ـ 1118) وضع توپخانه بهبود یافت و به تعداد توپها نیز افزوده شد. وی علاوه بر هندیها و ترکها و عربها و پرتغالیها، هلندیها را نیز به استخدام درآورد. یک مهندس توپخانة هلندی شانزده سال به اورنگ زیب خدمت کرد و در 1077 به موطن خویش بازگشت .

هم مغولها و هم دکنیها از توپهای صحرایی سنگین استفاده می کردند. در 977 توپ «هفت گزی » به طول 30ر9 متر در بیدر ساخته شد. در 957 برهان نظام شاه «مَلِک میدان » را ساخت که همبسته ای مرکّب از 427ر80 قسمت مس و 573ر19 قسمت قلع بود. وزن آن 400 مَنِ اکبرشاهی (حدود چهارده تن ) و درون لوله اش چندان وسیع بود که شخص می توانست در آن بنشیند و براحتی حرکت کند. وزن گلوله های آهنی آن ده من اکبرشاهی (حدود 350 کیلوگرم ) بود. توپ «قلعه گشا»، که داراشکوه آن را در 1068 در ساموگره به کار برد، از 80% قلع ساخته شده و طول آن 5ر7 متر بود. در 1123 که پسران بهادرشاه بر سرتاج و تخت در کشمکش بودند، سه توپ بزرگ از دژِ لاهور انتقال داده شد. هر یک از این توپها را 250 گاو نر با کمک پنج یا شش فیل می کشیدند و، گرچه فاصله تا اردو بیش از پنج یا شش کیلومتر نبود، این کار ده روز به طول انجامید.

«توپخانة زره » یا «توپخانة جَمْبِشی » ( جُنبشی ؟ ) به توپخانة سبک یا متحرک اطلاق می شد. «گَجنال » یا «هَتْهنال » را از روی فیلِ شلیک می کردند. توپهایی را که قابلیت چرخش داشت «شُترنال » یا «شاهین » می نامیدند. به گفتة بَرَنی ، «زنبورک » توپ صحرایی کوچکی به اندازة تفنگ فتیله ای دو لول بود و گلوله ای که شلیک می کرد و در حدود یک کیلوگرم وزن داشت . «ذَماکَه » و «زَهْکالَه » توپهای صحرایی کوچکی بودند. «اَرغون » مشتمل بر حدود 36 لولة متصل به یکدیگر بود که در آنِ واحد شلیک می شد. تپانچه هایی که چهار خزانه داشت فقط در اختیار اشراف بود.

---

منابع :
(151) خسروبن محمود امیر خسرو، خزاین الفتوح ، چاپ محمد وحید میرزا، لاهور 1967؛
(152) بابر تیموری ، امپراتور هند، توزَک بابُری ، نسخة خطی موزة بریتانیا، ش 24416؛
(153) ضیاءالدین بَرَنی ، تاریخ فیروزشاهی ، کلکته 1862؛
(154) محمد ساقی ، مآثر عالمگیری ، کلکته 1871؛
(155) شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه ، نسخة خطی موزة بریتانیا، ش 25024؛
(156) ابوالفضل بن مبارک علاّ می ، آیین اکبری ، ج 2، کلکته 1879؛
(157) محمدبن منصور فخر مدبّر، آداب الملوک ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 647؛
(158) قاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 1251؛
(159) علی بن حمید کوفی ؛
(160) چچ نامه ، نسخة خطی موزه بریتانیا، ش 1787؛
(161) عبدالحمید لاهوری ، پادشاه نامه ، چاپ کبیرالدین احمد و عبدالرحیم ، کلکته 1867 ـ 1868؛
(162) حسن نظامی ، تاج المآثر ، نسخة خطی مدرسة مطالعات شرقی و افریقایی لندن ، ش 18967؛


(163) Sir Henry Eliot, Bibliographical index to the histories of Muhammadan India, I, Calcutta 1849, 340-358;
(164) Encyclopaedia Britannica, IIth ed. (G.), 4;
(165) W. Irvine, The army of the Indian Moghuls, London 1903, 113-150;
(166) Islamic Culture, xii (1983), 405-418;
(167) Journal of Indian history, (1937), 185-188.

/ د. اسلام / یارمحمدخان

6) در ایران (نیز «باروط » و «بارود»). که از طریق ترکی وارد فارسی شده است . این امر از متردافِ کم استعمال عربی آن یعنی «دوا» نیز روشن می شود که در واقع نخستین لفظی است که در عربی به معنای باروت به کار می رفته است . در هند و افغانستان ، که کلمة باروت را از فارسی اخذ کرده اند، واژة «دارو» نیز به این معنی به کار می رود. چنین کاربردی را در ایران هم می توان یافت : به طور مثال ، قبیلة جَفت در کردستان واژة «درمان » را به معنای باروت به کار می برند؛
و بلوچها نیز این کلمه را به همین معنی استعمال می کنند (شلیمر ، ص 469ـ 470). مؤلف برهان قاطع (ذیل «بارود») توضیح می دهد که باروت یا نمکِ چینی داروی تفنگ است ، و می افزاید که «به لغت سریانی شوره را گویند که جزو اعظم باروت باشد».

نخستین کاربرد این کلمه در فارسی احتمالاً به ربع آخر قرن نهم باز می گردد. طبق یکی از متون قرن یازدهم ، در 908 باروت و تجهیزات جنگی در قلعه ها نگهداری می شده است ( عالم آرای صفوی ، ص 88). در همین متن اشاره شده است که ، سال بعد، باروت در قلعة شوشتر انبار می شد (ص 90). شبیه همین مطلب را لاهجی (ص 78) و میرتیمور مرعشی (ص 64) نیز آورده اند. با اینهمه ، باروت کلمه ای نیست که در متون تاریخی ، بوفور به کار رفته باشد. همین مطلب دربارة سلاحهایی که از باروت به طرز مؤثّر استفاده کرده باشند نیز صادق است .

توپ و تفنگ ، و به تبع آن ، باروت احتمالاً نخستین بار در عهد سلطنت اوزون حسن آق قوینلو شناخته شد. در 878، وی از ونیز «توپ ، تفنگ شمخال ، و توپچی » درخواست کرد (وودز ، ص 128). بر اساس یکی از منابعِ اوایل قرن یازدهم /هفدهم ، نیروی نظامی و سلاحهای درخواستی فرستاده شد؛
ونیزیها «یکصد توپچی مجرّب و ماهر» فرستادند، «زیرا توپخانة ایران در اثر کمبود توپ بسیار در مضیقه بود، و حال آنکه قشون عثمانی در آسیا از این لحاظ کاملاً مجهّز بود، و می توانست در حمله های خود خسارات فراوانی به بار آورد» (رجوع کنید به > دون ژوان ایرانی < ، ص 98).

امّا مینورسکی (ص 89، 115ـ116) مطمئن نیست که در عهد آق قوینلو سلاح آتشین به کار رفته باشد، هرچند در ضمیمة دوم کتابش وجود آن را می پذیرد. احتمالاً در اواخر قرن نهم ، تنها افراد قشون شخصیِ سلطان ، به استفاده از سلاح آتشین مجاز بوده اند (وودز، ص 8). دو رویداد حاکی از این است که آق قوینلوها ظاهراً از توپ استفاده کرده اند. بر اساس منابع ونیزی ، آق قوینلوها در 977 بر توپخانة عثمانیها دست یافتند. سلاحهای آتشینی که به این ترتیب به غنیمت گرفته شده بود بعدها در نبرد زمستانی با ممالیک به کار رفت (وودز، ص 129، 270، حاشیة 109). در 890/1485، آق قوینلوها در مقابله با زمسخه ، که در گرجستان سربرداشته بود، از توپ استفاده کردند. متنی فارسی که به ذکر وقایع این جنگ پرداخته دربارة نوع این توپها آگاهی روشنی نداده است ؛
مؤلّف تنها یک بار کلمة «توپ » را به کاربرده ، ولی چندبار به «رعد» («استادرعد»؛
«دیگ رعد») که اژدهاوار آتش بیرون می داده اشاره کرده است . «رعد» معمولاً به نوعی آتش افکن یا وسیلة آتش افروزی گفته می شد که برای پرتاب مواد آتشزا به سوی سپاه دشمن به کار می رفت . امّا این متن به پرتاب سنگ به طرف قلعة دشمن نیز اشاره می کند که در واقع اشاره به نوعی توپ است (ابیوردی ، ص 51، 53 ـ 54). مورد دیگری که از استفادة آق قوینلوها از توپ حکایت می کند، در 894/1489 در تفلیس روی داده است (وودز، ص 285، حاشیة 75). سرانجام ، صفویان در 913، طی محاصرة حصن کیفا در دیاربکر، از «نوعی زنبورک مفرغی به قطر چهار وجب ، که از مِردِن ( ماردین ) آورده بودند، استفاده کردند... این توپ در زمان یعقوب سلطان آق قوینلو (متوفی 896) در آن کشور ریخته شد» ( > ماجرای سیّاحان ایتالیایی در ایران < ، ص 153).

پیش از 905، احتمالاً از باروت و سلاح آتشین استفاده می شده است ؛
زیرا شاه اسماعیل صفوی برای دست یافتن به تخت سلطنت از تفنگ و توپ استفاده کرد. قاضی احمد قمی (به اشتباه ) اظهار می کند که در اثنای نبرد میان الوندشاه آق قوینلو و شاه اسماعیل (907) نخستین بار صدای تفنگ شنیده شد (گلاسن ، ص 212)، هرچند او به مورد قدیمتر دیگری در 905 نیز اشاره می کند (گلاسن ، ص 183؛
«تفنگِ رعد آهنگ »). این نکته در تاریخ عالم آرای صفوی (تألیف قرن یازدهم ، ص 68) نیز تأیید می شود. پس از آن ، به استفاده از تفنگ در چندین منبع اشاره شده است (روملو، ص 171، 186، 206، 212، 221؛
عالم آرای صفوی ، ص 96، 102، 272، 290، 335، 483، 493، 519).

انواع مختلف باروت در بسیاری از شهرهای ایران تولید می شد. دراصفهان ، چندین «باروت ساز» در «توپخانه » کار می کردند (میرزا سمیعا، ص 95). به گفتة تِونِوت (ج 2، ص 132)، باروتی که در لار تولید می شد مرغوب بود؛
امّا به گفتة دومان (ص 208) باروت سازها شوره یا گوگرد را درست تصفیه نمی کردند یا به نسبت صحیح با زغال نمی آمیختند.

در ایران ، باروت در استخراج سنگ معدن به شیوة سنتی نیز استعمال می شد. «کوه بُر» یا «سنگ شکن » باروت معمولی را در حفره ای که بر سطح سنگ تعبیه شده بود می ریخت و آن را با کهنه (پارچه )ای مسدود می کرد. سپس آن را با فتیله ای از گوگرد مشتعل می ساخت ، در نتیجه لایه های فوقانی سنگها منفجر و بخش با ارزش تحتانی آشکار می شد (وولف ، ص 127).

بررسی استفاده از سلاحهای آتشین در ایرانِ عهدِ صفوی به دو بخش تقسیم می شود: توپخانه (زیر اسم عامِ «توپ ») و تفنگ . سلاح اخیر که سواره نظام و پیاده نظام از آن استفاده می کردند شامل تفنگهای شمخال و فتیله ای و قرابینه بود که جملگی را بی هیچ گونه تمایزی «تفنگ » می نامیدند.

چنانکه در آثار نویسندگان اروپایی آمده است ، دو سرباز مزدور انگلیسی به نامهای سرآنتونی شِرلی و برادرش سررابرت شِرلی ، که در جمادی الاولی 1007/ دسامبر 1598 به قزوین وارد شدند، نخستین کسانی بودند که در زمان سلطنت شاه عباس اول توپخانه را به ایرانیان شناساندند. از جملة 26 تن همراهان سرآنتونی (دنیسن راس ، ص 13، حاشیة 3) «دست کم یک نفر توپ ریز» بود (براون ، ج 4، ص 105). بنا به اظهار ابل پنسون ، مباشر سرآنتونی ، در آن زمان ایرانیان فاقد توپخانه بوده اند (دنیسن راس ، ص 163)، ولی آنجلو ، مترجم گروه ، تأکید کرده است که شاه عباس «تعداد زیادی توپ از تاتارها به غنیمت گرفته است و چندتای آنها را در اختیار دارد؛
ضمناً برخی از استادان توپ ریز که عثمانیان را رها کرده به خدمت شاه ایران درآمده اند می توانند توپهای دیگری برای او بسازند» (رجوع کنید به دنیسن راس ، ص 299). پرچس در 1033/1624 ادعا کرده است که به راهنمایی برادران شرلی پیشرفتهایی حاصل شد و «فرمانروای ایران فنون جنگ را فرا گرفته است و، او که در گذشته با طرز استفاده از توپخانه آشنایی نداشت ، اکنون دارای 500 عراده توپ برنجی است » (دنیسن راس ، ص 21).

به هر تقدیر، شواهد بسیار در منابع اروپایی و ایرانی دال بر این است که ایرانیان مدتها قبل از دوران شاه عباس اول با طرز استفاده از توپخانه آشنا بوده اند. دالِسّاندری ، سفیر ونیز، که در 979/1571 به ایران آمد گفته است که بایزید، شاهزادة عثمانی ، که در 966/1559 به شاه طهماسب پناهنده شد، سی عراده توپ نیز همراه خود آورد ( > ماجرای سیاحان ایتالیایی در ایران < ، ص 228). به گفتة هربرت (ص 298) «طرز استفاده از توپ را ایرانیان از پرتغالیهای مغلوب فرا گرفتند»، و فیگه روآ گفته است که اروپاییان «و بویژه پرتغالیها» توپخانة ایران را اداره می کردند (میرزا سمیعا، ص 33). در زمان دومین حملة سلطان سلیمان عثمانی به ایران (955)، پرتغالیان 000 ، 10 سرباز و بیست عراده توپ در اختیار شاه طهماسب قرار دادند ( > وقایعنامة کشیشان کرملی در ایران < ، ج 1، ص 29). شاهد بارزی مبنی بر اینکه حتی پیش از این تاریخ نیز لشکریان ایران از توپخانه استفاده می کرده اند در احسن التواریخ روملو که در همان زمان نوشته شده است یافت می شود. در سپاه صفویان که در 935 دامغان را محاصره کرد، شخصی به نام استاد شیخی توپچی نیز بود (روملو، ص 212). در نبرد سختی که کمی بعد در همان سال در نزدیکی مشهد با ازبکان درگرفت ، شاه طهماسب عرابه هایی را پیشاپیش سپاه خود مستقر کرد که محتوی «ضربزن » (احتمالاً نوعی توپ سبک ، مشابه «ضربزانه » نزد ممالیک ؛
رجوع کنید به ایالون ، ص 127، حاشیة 220) و «(توپِ) فرنگی » بود (روملو، ص 214)؛
ولی «توپچیان و تفنگچیان » نتوانستند از سلاحهای خود استفاده کنند، زیرا ازبکان از روبرو حمله نکردند (همان ، ص 217). در 945 نیز سپاهیان صفوی ، که بیقْرِد را در شیروان محاصره کرده بودند، برجهای دژ را با توپخانه ویران کردند (همان ، ص 287). در جنگی که در 946 با اَمیره قباد، حاکم یاغی آستارا، درگرفت ، نخستین بار به اصطلاحِ «توپچی باشی » برمی خوریم (همان ، ص 293). از این زمان به بعد، صفویان در محاصره ها، مثلاً در گلستان و دربند (954)، بدفعات از توپخانه استفاده کردند (همان ، ص 321 ـ 322). در محاصرة کیش در نزدیکی شَکّی ، که در 958 روی داد، صفویان علاوه بر «توپِ فرنگی »، از نوعی توپ به نام «بادلیج » (هرن ، ص 29) و «قَزْقان » (خمپاره انداز)، که نخستین بار از آنها یاد شده است ، استفاده کردند. برجهای دژ پس از بیست روز گلوله باران ویران شد (روملو، ص 350).

پس این ادعا که ایرانیان به راهنمایی برادران شِرلی با توپ و توپخانه آشنا شدند بکلی بی پایه است . در واقع ، دست کم در 935، یعنی چند سالی پس از جلوس شاه طهماسب و پانزده سال پس از شکست صفویان در چالدران * ـ شکستی که بیشتر معلول توپخانة عثمانیان بود ـ در سپاه ایران از توپخانه استفاده می شد. ولی باید تأکید کرد که حتی پیش از چالدران نیز صفویان با طرز استفاده از توپخانه آشنا بودند و درنتیجه ، فقدان آن در چالدران صرفاً مبتنی بر سیاست ایشان در استفاده نکردن از سلاحهای آتشین در سپاه ایران بوده است . ایرانیان ذاتاً به سلاح آتشین بیعلاقه بودند و استفاده از آن را ناجوانمردانه و ناشی از جبن می دانستند (فلسفی ، 1332 ش ، ص 93) و بویژه ، چون توپخانه تحرک سواره نظام را محدود می کرد، آن را خوش نداشتند (میرزا سمیعا، ص 33). هر چند کراراً به مواردی از استعمال توپخانه در محاصره ها برمی خوریم ، ظاهراً چندان کوششی نشده است تا به پیروی از عثمانیان آن را در جنگهای صحرایی نیز به کار بندند. در جنگ مشهد، که در 935 اتفاق افتاد (رجوع کنید به سطور پیشین ) و تنها موردی است که در منابع از استفادة شاه طهماسب از توپخانه در جنگ صحرایی ذکری به میان آمده است ، عدم تحرک توپخانه باعث شد که مؤثر واقع نشود و از آن به بعد، تا زمان شاه عباس اول ، دیگر از توپخانة صحرایی ذکری نمی شود. حتی در دوران شاه عباس نیز استفاده از توپخانه بیشتر به محاصره ها محدود می شد (فلسفی ، 1334 ش ، ص 403).

ظاهراً دربارة استفاده از توپخانه نیز، نظیر بسیاری از موارد دیگر، صفویان وارث آق قوینلوها بوده اند. مدتها پیش از تأسیس سلسلة صفوی ، فرمانروایان آق قوینلو در دیاربکر و آذربایجان در پی مجهز کردن سپاه خود به توپخانه بوده اند: ونیزیان برای اوزون حسن (متوفی 882) «100 نفر توپچیِ مجرّب و کارآمد فرستادند که بلافاصله به ایران گسیل شدند، زیرا توپهای سپاه ایران بسیار اندک بود، در حالیکه سپاهیان عثمانی در آسیا از این نظر کاملاً مجهز بودند و در حملات خود می توانستند خسارات سنگینی به دشمن وارد کنند» (رجوع کنید به > دون ژوان ایرانی < ، ص 98). هنگامی که 000 ، 10 تن از سپاهیان صفوی به فرماندهی محمدبیگ اُستاجلو، در حدود 913، حصن کیفا را در دیاربکر به محاصره درآوردند، از «یک خمپاره انداز مفرغی که قطر دهانة آن چهار وجب بود و آن را از ماردین آورده بودند استفاده کردند... این خمپاره انداز در زمان سلطان یعقوب آق قوینلو (متوفی 896) و به دستور او در آن سرزمین ساخته شده بود... و ارمنیِ جوانی به دستور محمدبیگ اُستاجلو، خمپاره انداز بزرگتری به شیوة ترکان ساخت ، یعنی آن را یکپارچه از فلز ریخت . طول قسمت انتهایی خمپاره انداز به اندازة نیمی از کل درازای آن و قطر داخلی دهانة خمپاره انداز پنج وجب بود» ( > ماجرای سیاحان ایتالیائی در ایران < ، ص 153). در همین ایام (احتمالاً در 912)، شاه اسماعیل نیرویی 000 ، 10 تنی را به فرماندهی بیرام بیگ (قره مانلو؟)، برای محاصرة وان فرستاد. بیرام بیگ که «دو عراده توپ متوسط در اردوی خود داشت به کوبیدن قلعه پرداخت ، ولی چون دیوارها بسیار محکم بود و توپچیان مهارت کافی نداشتند، نتوانستند آسیبی به قلعه وارد کنند». با اینهمه ، پس از سه ماه که از محاصرة قلعه گذشت ، توپچیان موفق شدند منبع تأمین آب مدافعان را ویران کنند، و بدین ترتیب قلعه دراختیار ایشان قرار گرفت (همان ، ص 161 ـ 163). گفته شده است که در 916 شاه اسماعیل پس از پیروزی بزرگی که در مرو کسب کرد، چهار عراده توپ از ازبکها به غنیمت گرفت (قوزانلو، ج 1، ص 372، منبعی برای این گفته ذکر نشده است ). بنابراین از شواهد موجود چنین بر می آید که ، هر چند صفویان در دهة اول سلطنت شاه اسماعیل اول در محاصره از توپ استفاده کرده اند، تعداد توپهای آنها اندک بوده است و توپچیانشان نیز مجرّب نبوده اند.

تشکیل رسته ای از تفنگچیان در زمان شاه عباس اول نیز به سِر آنتونی شرلی نسبت داده شده است . پیترو دلاّ والّة سیّاح ، در نامه ای مورّخ 16 جمادی الا´خرة 1028/22 آوریل 1619، اظهار می دارد که این رسته را «چند سال قبل » شاه عباس به توصیة سِر آنتونی شرلی ایجاد کرده است (میرزاسمیعا، ص 31). ولی آنجلو، مترجم سرآنتونی ، در 20 جمادی الاولی 1008/28 نوامبر 1599، در رم اظهار داشت که شاه عباس قادر است برای 000 ، 100 سرباز مسلح به تیروکمان و شمشیر، اسب فراهم آورد و علاوه بر این ، 000 ، 50 تفنگچی نیز دارد، «زمانی پادشاه تفنگچیان را به کار نمی گرفت ، ولی اکنون به اینان توجه بسیار دارد» (دنیسن راس ، ص 29). سر آنتونی و همراهانش در اواسط شوال 1007/ آغاز مه 1599 اصفهان را ترک گفتند (رجوع کنید به همان ، ص 22)، و بعید می نماید که در طی پنج ماه اقامت سر آنتونی در پایتخت ایران توانسته باشند یک رستة 000 ، 50 نفری را سازمان دهند. از همراهان سرآنتونی که گزارشی از سفرهای خود بر جای گذاشته اند کسی مدعی نشده که تشکیل این رسته کارِ سر آنتونی بوده است ، و خودِ وی نیز در شرح سفرش به ایران ، دربارة پیروزی شاه عباس بر ازبکان در خراسان در 9 محرم 1007، می گوید که «پادشاه در این جنگ 000 ، 30 سرباز همراه خود برد، از جمله 000 ، 12 تفنگچی که تفنگهایشان پانزده سانتیمتر از تفنگهای فتیله ای ما بلندتر بود و ماهرانه ساخته شده بود... و سربازان آنها را بخوبی و با نشانه گیری دقیق به کار می بردند» (رجوع کنید به > سفرهای پرچس < ، ص 409 ـ 410).

گذشته از اظهارات سرآنتونی دربارة وجود عدة کثیری تفنگچی کارآمد در سپاه ایران قبل از ورود او به ایران ، در این زمینه نیز شواهد قاطع ، چه در منابع ایرانی و چه در منابع اروپایی ، دالّ بر این است که مدتها قبل از فرمانروایی شاه عباس اول ، سربازان ایرانی به تفنگ مسلح بوده و در کاربرد آن نیز مهارت داشته اند. مَنوارینگ ، یکی از همراهان سرآنتونی ، بصراحت اظهار می دارد که هنگام ورود ایشان ، ایرانیان «در استعمال سلاحهای آتشین یا تفنگهایِ خود بسیار ماهر بوده اند؛
گرچه برخی اخیراً در نوشته های خود گفته اند که ایرانیان تا قبل از ورود ما از تفنگ استفاده نمی کردند، همین قدر باید در ستایش ایشان بنویسم که لولة تفنگی به خوبی آنچه در آنجا دیدم هرگز مشاهده نکرده ام ؛
و شاه نیز در نزدیکی دربار خود در اصفهان متجاوز از 200 نفر را فقط به کار ساختن تفنگ و تیر و کمان و شمشیر و سپر گماشته است » (دنیسن راس ، ص 222). وصف گرانقدر دالِّساندری حتی مقدّم بر این است (ح 979/1571): «تسلیحات ایشان عبارت است از شمشیر و نیزه و تفنگ شمخال ، که همة سربازان با نحوة استفاده از آنها آشنایی دارند؛
سلاحهای ایشان نیز از آنچه ملل دیگر در اختیار دارند بهتر و فلز آن سلاحها آبداده تر است . طول لولة تفنگهای شمخالِ ایشان عموماً شش وجب است (در > وقایعنامة کشیشان کرملی در ایران < ، ج 1، ص 53، «هفت کف دست »، یعنی 75ر1 متر آمده است ؛
ضمناً این نسخه حاوی نکته ای است که کاملاً اشتباه ترجمه شده است )، و گلوله ای به وزن تقریباً هشتاد گرم را شلیک می کند. سربازان با سهولت از این تفنگها استفاده می کنند به طوری که در کمان کشیدن یا شمشیر زدن به هیچ وجه بر ایشان دست و پا گیر نیست ؛
شمشیر خود را تا زمانی که به آن نیاز پیدا نکرده اند به قربوس زین آویزان می کنند. در این مواقع ، تفنگ را به پشت خود می آویزند تا یک سلاح مانع استفاده از سلاح دیگر نشود» (رجوع کنید به > ماجرای سیاحان ایتالیایی در ایران < ، ص 227). هربرت (ص 298) می نویسد که ایرانیان «از زمانی که پرتغالیها به شاه طهماسب کمک کردند و در جنگ با عثمانیها (احتمالاً در 955) تعدادی نیروی کمکیِ مسیحی در اختیار او قرار دادند از تفنگ فتیله ای استفاده می کنند، به طوری که اکنون (1627) تیراندازان بسیار ماهری شده اند». ولی در احسن التواریخ ، که در زمان صفویه نوشته شده است ، مدرکی قطعی وجود دارد دال بر اینکه پیش از مرگ شاه اسماعیل اول سپاهیان ایران از تفنگ استفاده می کرده اند. در 927، عده ای از نیروهای صفوی مستقر در پادگان هرات نیروهای عبیدالله خان ازبک را با «تیر و تفنگ » عقب نشاندند (روملو، ص 171). این اولین بار است که در این کتاب به تفنگ اشاره شده است ، ولی از آن پس کراراً بدان اشاره می شود. در 930، سال درگذشت شاه اسماعیل و جلوس شاه طهماسب ، «پیادگان تفنگ انداز» بخشی از پادگان صفوی را در هرات تشکیل می دادند و به دو نبرد فاتحانه با ازبکها که در آنها تفنگ به کار رفته اشاره شده است (همان ، ص 186). هنگامی که در 934 هرات به مدت چهار ماه در محاصرة ازبکان بود، یاری بیگ ، امیرالامرای ازبکها، با گلوله ای که از تفنگ یکی از مدافعان شلیک شده بود به قتل رسید (همان ، ص 206). در 935، لشکری که به فرماندهی شخصِ شاه طهماسب به مقابله با ازبکان به خراسان رفت و دامغان را محاصره کرد شامل گروهی از تفنگچیان روملو بود (همان ، ص 212). چند ماه بعد که ازبکان مشهد را محاصره کردند، بخشی از نیروی صفوی مستقر در پادگان آن شهر مرکب از تفنگچیان بود (همان ، ص 221). در حالیکه احسن التواریخ شواهد قاطعی مبنی بر استفاده از تفنگ در سپاه ایران از 927 به بعد دست می دهد، > ماجرای سیاحان ایتالیایی در ایران < حاوی مطالبی دالّ بر این است که به احتمال زیاد، حتی پیش از جنگ چالدران ، ایرانیان از تفنگ استفاده می کرده اند. در شرح محاصرة حصن کیفا توسط صفویان ، (ح 913)، به سلاحی آتشی اشاره شده که با درنظر گرفتن مضمون کلی مطلب ، معنایی جز تفنگ نمی تواند داشته باشد. ضمناً در این متن گفته شده است که مدافعان سه یا چهار تفنگ از نوع «اَزِمی » یعنی «عجمی » یا ایرانی در اختیار داشته اند. این تفنگها دارای لوله ای کوتاه بود و با کمک «وسیله ای به اندازة یک تفنگ شمخال که به قنداقة آن متصل می شد» بُرد خوبی پیدا می کرد (همان ، ص 153).

بنابراین ، این ادعا که برادران شرلی پایه گذار رستة تفنگچیان بوده اند، اگر مبنای تاریخی هم داشته باشد، تنها به این اعتبار پذیرفتنی است که شاه عباس نخستین کسی بود که به تشکیل رستة «منظمی » از تفنگچیان پرداخت ؛
این رسته که بخشی از لشکر دایمی به شمار می رفت ، مخارج خود را از محل درآمدهای «خاصه » تأمین می کرد، و حال آنکه واحدهایی که در زمان شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب وجود داشتند مانند دیگر سپاهیان آن زمان احتمالاً بر مبنای عشیره ای ایجاد شده بودند و مواجب خود را از «دیوان ممالک » دریافت می کردند. با اینهمه ، شکی نیست که راهنماییهای عملی برادران شرلی برای شاه عباس بسیار مغتنم بود، و سر رابرت نزد او چنان قرب و منزلتی داشت که پس از رفتن برادرش سر آنتونی ، او را به سمت «فرمانده کل عملیات در مقابل ترکان » منصوب کرد (کرزن ، ج 1، ص 574). علاوه بر رستة «تفنگچیان »، که عده شان به 000 ، 12 تن بالغ می شد (شاردن ، ج 5، ص 305) و نخست قرار بود به صورت پیاده نظام عمل کنند ولی بتدریج اسب نیز در اختیار ایشان قرار گرفت ، شاه عباس دو رستة جدید نیز تشکیل داد که بخشی از نیروهای دایمی به شمار می آمدند. این دو رسته عبارت بودند از «توپچیان »، که عدة ایشان نیز به 000 ، 12تن بالغ می شد (همان ، ج 5، ص 312 ـ 313) و «غلامان » («قولّلر»، «غلامان خاصة شریفه »)، که هنگی از سواره نظام گرجی و چرکسی نیز مسلح به تفنگ بودند و عدة ایشان به 000 ، 10 تا 000 ، 15 تن می رسید (میرزا سمیعا، ص 33). ارتش صفوی در زمان شاه عباس اول به اوج قدرت خود رسید. در زمان جانشین وی شاه صفی (متوفی 1052)، عدة سربازان رو به کاهش نهاد، و در عهد شاه عباس دوم (متوفی 1077)، که بیمحابا سپاهِ توپخانه را منحل کرد، عدة آنها باز هم کمتر شد. پس از درگذشت حسینقلی خان توپچی باشی در 1065، کسی جانشین او نشد (شاردن ، همانجا)، و ظاهراً تا زمان شاه سلطان حسین (حک : 1105 ـ 1135) برای توپخانه سازمانی وجود نداشت (میرزا سمیعا، ص 33). در جنگ گلناباد با افغانها (اول جمادی الا´خره 1134)، ایرانیان 24 عراده توپ داشتند که به فرماندهی احمدخان توپچی باشی و زیر نظر فیلیپ کلمب ، توپچی ماهر فرانسوی ، اداره می شد (لاکهارت ، ص 135، که انتقادات تند کرسینسکی را دربارة بیکفایتی توپچی باشی نقل می کند)؛
افغانها با پیشروی سریع خود توپخانه را درهم ریختند و توپچی باشی و فیلیپ کلمب را کشتند (همان ، ص 142). می توان گفت که صفویان هرگز نتوانستند در جنگ صحرایی از توپخانه استفادة مؤثر بکنند.

---

منابع :
(168) حسین ابیوردی ، «چارتخت »، چاپ ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین ، ج 15 (1347 ش )؛
(169) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، ج 1، تهران 1330 ش ؛
(170) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ سیدن ، بارودا 1931؛
(171) عالم آرای صفوی ، چاپ یداللّه شکری ، تهران 1350 ش ؛
(172) نصرالله فلسفی ، «جنگ چالدران »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، ج 1، ش 2 (1332 ش )؛
(173) همو، زندگانی شاه عباس اول ، ج 2، تهران 1334 ش ؛
(174) جمیل قوزانلو، تاریخ نظامی ایران ، ج 1، تهران 1315 ش ؛
(175) علی بن شمس الدین لاهجی ، تاریخ خانی ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1352 ش ؛
(176) میرتیمور مرعشی ، تاریخ خاندان مرعشی مازندران ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1356 ش ؛
(177) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمددبیرسیاقی ، 1332 ش ؛


(178) D. Ayalon, Gunpowder and firearms in the Mamlدk kingdom , London 1956;
(179) E. G. Browne, A history of Persian literature , iv, Cambridge 1924;
(180) Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse , ed. Langlةs, Paris 1811;
(181) A Chronicle of the Carmelites in Persia , London 1939;
(182) G. N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892;
(183) Sir E. Denison Ross, ed. Sir Anthony Sherley and his Persian adventure , London 1933;
(184) Don Juan of Persia , ed. and tr. G. Le Strange, London 1926;
(185) R. Du Mans, Estat de la Perse , Paris 1890;
(186) E. Glassen, Die frدhen Safawiden nach Qa ¦ z ¦ â Ah ¤ mad Qum i ¦ , Freiburg 1970;
(187) Herbert, A relation of some years travaile etc , London 1934;
(188) P. Horn, Das Heer-Und Kriegs wesen des Grossmoghuls , Leiden 1894;
(189) L. Lockhart , The fall of S ¤ afav â dynasty and the Afghan occupation of Persia , London 1958;
(190) V. Minorsky, Persia in A. D. 1479: An abridged translation of Fad ¤ lullah B. Ru ¦ zbiha ¦ n Khunj i ¦ 's Ta ¦ r i ¦ k-i ، A ¦ lama ¦ ra ¦ -yi Am i ¦ n i ¦ , London 1957;
(191) A Narrative of Italian travels in Persia in the 15th. and 16th. centuries , London 1873;
(192) Purchas His Pilgrimes, VIII, London 1905;
(193) J. L. Schlimmer, Terminologie medico-Pharmaceutique , Tehran 1349 s;
(194) P. de Thevenot, The travels of Monsieur de Thevenot into the Levant , London 1686;
195- J.Woods, The Aqqoyunlu:Clan,confederation, empire, Chicago 1976;
(196) H. E. Wulff. The Traditional crafts of Persia , Cambridge, Mass. 1960.

(197) / د. اسلام ؛
سیوری ایرانیکا / فلور

تصاویر این مدخل:
حمله عثمانیهابه مجارستان در 928 منبع :جهان اسلام
توپ هایی برای دفاع از تنگه (احتمالا داردانل) منبع :جهان اسلام
افسران ایرانی با زنبورک و زنبورک چی منبع:یحیی ذکا