فصل ششم: در آداب و تدبير منجّمان و مهندسان و ارباب علوم تعليميه كه آن را علوم رياضيّه خوانند

علوم رياضى منافع بسيار دارد و حكماى قديم فكرهاى عظيم كرده‌اند و اين علوم را ترتيب داده، و ظاهر آن است چنانكه جمعى گفته‌اند كه اصل اين علوم مستند به وحى الهى بوده باشد كه به توسّط حضرات انبيا به بشر رسيده باشد، ليكن به تلاحق فكرهاى علما و حكما تفصيل و تنقيح يافته و صورت ترتيب و تدوين پذيرفته. و در بسيارى از امور معاشى علم هندسه مدخل تمام دارد و لهذا از افلاطون نقل شده كه، «الفقه لأديانكم، و الطّب لأبدانكم، و الهندسة للمعاش.»[1]

يعنى: «علم فقه از جهت دينهاى شماست، و طبّ از جهت بدنهاى شماست. و هندسه از جهت معاش شماست.» و مدخليّت علم حساب در امور معيشت مستغنى از بيان است. و علم هيئت جهت معرفت اوضاع زمين و آسمان و ضبط احوال و حركات كواكب و معرفت حسابهاى ماه و سال و اوضاع فلكى كه به رصدها دانسته مى‌شود نافع است.

و بر ملوك لازم است كه تربيت علماى اين فنون مى‌نموده باشند و از اين طبقه جمعى در خدمت مى‌بوده باشند. و لهذا اعاظم ملوك از قديم الايّام، قبل از اسلام و بعد از اسلام، اكرام اين طبقه مى‌نموده‌اند و تربيت مى‌فرموده و هميشه متوجه ترتيب اين علوم و بستن رصدها و امثال آن مى‌داشته‌اند. و خلفاى بنى اميّه و بنى عبّاس و اعاظم سلاطين اسلامى جمعى از ارباب اين علوم را كه تربيت تمام مى‌نموده‌اند، جمعى از اهل اين علوم بر دين اسلام نبوده‌اند و نصرانى و مجوسى و صابى و امثال آن بوده‌اند، به جهت رغبت به اين علوم و حاجت به فوايد آن مراعات تمام مى‌نموده‌اند. و سلاطين تركان چنگيزى [178 ب‌] كه در سابق صحرانشين بوده‌اند و از فوايد علوم و صناعات حكمى كم‌بهره بوده به اين علوم رغبت داشته‌اند و در جست‌وجو و طلب دانايان اين فنون اهتمام مى‌نموده‌اند، چنانكه منگوقاآن‌[2]، كه از اعاظم سلاطين چنگيزى است، داعيه بستن رصد

[1] - اگر با ترجمه فارسى انطباق داده شود،« لمعاشكم» درست خواهد بود.

[2] - منگوقاآن( در جامع التواريخ: منككاقاآن) پسر تولوى خان و نواده چنگيز خان كه در سال 649 ق. بر سرير خانى نشست و حكومتش تا 658 ق. ادامه يافت. براى اطلاع بيشتر درباره او ر ك: جامع التّواريخ، ج 1، صص 578 تا 610 و جهانگشاى جوينى، ج 2، صص 251 تا 259.