فصل ششم: در فضيلت حلم و ذكر توابع آن، چون تحلّم و عفو و صفح‌[1]

و حلم عبارت است از بازداشتن نفس از هيجان غضب و تحلّم بازداشتن نفس است از روا كردن حاجت خود از اقتضاى غضب؛ و كار حلم تمام نمى‌شود، الّا به بازداشتن جميع جوارح از افعالى كه مقتضاى غضب است، چون دست از بطش‌[2] و زبان از كلمات موذى و گوش از شنيدن بدى و چشم از نظرهاى تند نامشفقانه. و امّا عفو و صفح، صورت حلمند و به وجود درآورنده حقيقت، چه عفو ترك مؤاخذه به گناه است و صفح ترك سرزش و ملامت است. و بدان كه حلم و عفو از فضلهاى بزرگند و مدح هريك به حكم عقل و شرع ثابت است و اهل جميع ملل و نحل بر آن متّفقند [و][3] خداى عز و جلّ در قرآن مجيد فرموده:

وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ‌[4] يعنى: «آن كسان كه خشم فرومى‌خورند و از مردمان عفو مى‌كنند و خداى عز و جلّ دوست مى‌دارد نيكوكاران را.» و نيز فرموده: فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ‌[5] يعنى: «صفح كن صفح نيكو.» و فرموده: وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا[6] يعنى: «عفو كنند و صفح به‌جا آورند.» و فرموده: فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ‌[7] يعنى: «عفو كن از ايشان و صفح كن، به درستى كه خداى عز و جلّ دوست مى‌دارد نيكوكاران را.» و فرموده: فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ‌[8] يعنى: «هركه عفو و اصلاح نمايد، پس اجر او بر خداست.» و فرموده: وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً[9] يعنى: «بندگان خداى آن كسانى‌اند كه راه مى‌روند بر زمين به نرمى و هموارى، و هرگاه خطاب كنند ايشان را جاهلان، مى‌گويند: سلام.» يعنى، هرگاه نادانان از روى جهالت به ايشان خطابهاى تند عنيف كنند، ايشان در جواب كلمات خير و سلامت گويند و مكافات آن به تندى و درشتى نكنند.

[1] - گذشت.

[2] - سختگيرى، حمله بردن.

[3] - از مر افزوده شد.

[4] - آل عمران: 134.

[5] - حجر: 85.

[6] - نور: 22.

[7] - مائده: 13.

[8] - شورى: 40.

[9] - فرقان: 63.