يابم‌[1] جزمِ «أستدرج» به دليل عطف بر محلّ «أصالحكم» است، ليكن عطف توهّمى بدين معنا كه اگر پيش ازآن، «لَعَلّي» نبود، مجزوم مى‌شد؛ زيرا شاعر مى‌گويد: «فأبلوني بليّتكم أصالِحْكُم وأستدرج».[2]

فرّاء در اين باره سخنى مفصّل دارد، امّا از آنجا كه پر فايده است، آن را در پى مى‌آوريم:

هرگاه حرف «فاء» را به پاسخ استفهام افزودى، بايد آن را منصوب كنى؛ همان گونه كه در آيه‌ «لَوْ لا أَخَّرْتَنِي إِلى‌ أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ»[3] آمده است.

هرگاه حرف «فاء» را بر جمله جزاء افزودى و فعلى را بر جزاء عطف گرفتى، مى‌توانى آن را به سه صورت بخوانى:

1. رفع؛ مانند: «إن تأتني فإنّي أهل ذاك، وتُؤْجَرُ وتُحمدُ» و اين روش طبيعى كلام است.

2. جزم؛ توجيه آن اين است كه فرضاً بر محلّ «فاء» عطف شده است و رفع، با اين پيش‌فرض كه آن‌را بر جمله‌مدخولِ «فاء» عطف‌مى‌گيرى، مانند آيه‌ذيل كه‌قاريان آن را به رفع و جزم، هردو، قرائت كرده‌اند: «مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِيَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ»[4].

آيه، ذيل نمونه‌اى ديگر براى قاعده مذكور است كه مى‌توان آن را مجزوم يا مرفوع قرائت كرد: «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ».[5]

[1] . امّا احمد يوسف نجاتى و محمدعلى النجار، محققان معانى القرآن اين بيت را اين گونه معنا كرده‌اند:« با من به نيكويى رفتار كنيد و گذشته را جبران نماييد تا در من انگيزه مصالحه با شما ايجاد شود، در اين صورت شايد از شما درگذرم». معانى القرآن فرّاء، 1/ 88.

[2] . ر. ك: تأويل مشكل القرآن، ص 56.

[3] . ابن هشام گزارش مى‌كند و هروى بر اين باور بود كه« لولا» در اين آيه نقش ادوات استفهام را دارد.( ر. ك: ابن هشام، مغنى اللبيب، حرف« اللام»، 1/ 275 و چاپ سنگى، ص 144). او هم به همين آيه مثال زده است. امير نيز در تعليقه‌اش بر مغنى مى‌نويسد:« بسيار بعيد است كه« لولا» در اين آيه براى استفهام باشد». وى ترجيح مى‌دهد كه معناى آن در اين آيه« عرض» يا« تحضيض» باشد.

[4] . اعراف/ 186.

[5] . بقره/ 271.