پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از مكه به مدينه است. هر سوره‌اى كه پيش از هجرت نازل شده مكى و هر سوره‌اى كه پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مى‌رود، خواه در مدينه نازل شده باشد خواه در سفرها. و حتى در مكه در سفر حج يا عمره يا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنى محسوب مى‌شود. ملاك هجرت نيز داخل شدن به مدينه است. بنابراين آياتى كه پس از هجرت از مكه و پيش از ورود به مدينه، در راه بر پيامبر نازل شده است، مكى محسوب مى‌شود. مثلا آيه‌ «إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‌ مَعادٍ ...»[1] بر اساس اين تعريف و ملاك كه پس از خروج از مكه در راه بر پيامبر نازل شده، مكى است.

2. معيار مكان: هر چه در شهر مكه و پيرامون آن نازل شده مكى است. و هر چه در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدنى است، خواه پيش از هجرت يا پس از آن نازل شده باشد. پس آنچه در غير اين دو منطقه نازل شده باشد نه مكى است و نه مدنى. در اين زمينه جلال الدين سيوطى روايتى آورده است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمودند:

«انزل في ثلاثة أمكنة: مكة و المدينة و الشام» كه طبق گفته ابن كثير، مقصود از شام تبوك است‌[2].

3. معيار خطاب: هر سوره‌اى كه در آن، خطاب به مشركان مى‌باشد مكى و هر سوره‌اى كه در آن خطاب به مؤمنان مى‌باشد، مدنى است. در اين زمينه از عبد اللّه بن مسعود حديثى آورده‌اند كه گفته است: «هر سوره كه‌ «يا أَيُّهَا النَّاسُ» در آن به كار رفته باشد، مكى است و هر سوره كه‌ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» در آن به كار رفته باشد مدنى است»[3]؛ زيرا در مدينه غلبه با مؤمنان بوده و در مكه با مشركان. البته در سوره‌هاى مدنى مانند سوره بقره، «يا أَيُّهَا النَّاسُ» به كار رفته كه كليّت اين معيار را خدشه‌دار مى‌كند.

براى تشخيص سوره‌هاى مكى و مدنى، ملاك‌هايى را مشخص كرده‌اند كه هريك به تنهايى نمى‌تواند ملاك جامع و مانعى باشد. بلكه اين ملاك‌ها روى‌هم‌رفته تا حدودى تعيين‌كننده است. به طور كلى ملاك‌ها و علايم براى تشخيص، عبارت‌

[1] قصص 28: 85.

[2] الاتقان؛ ج 1، ص 23.

[3] المستدرك؛ ج 3، ص 18- 19.