سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع ميان اين روايات بدين گونه است كه بگوييم: آخرين سوره كامل سوره نصر است و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين آن، سوره برائت است. امّا آيه‌ «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ...»[1] طبق روايت ماوردى در منى به سال حجة الوداع نازل گرديد[2]. بنابراين نمى‌تواند آخرين آيه باشد، زيرا آيه «اكمال» پس از بازگشت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از حجة الوداع در غدير خم بين راه نازل شده است. پس گفته ابن واضح يعقوبى، صحيح‌تر به نظر مى‌رسد؛ زيرا سوره برائت، پس از فتح مكه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر يك سرى احكام است كه پايان جنگ و استقرار اسلام را مى‌رساند. به‌ويژه آيه «اكمال» كه از پايان كار رسالت خبر مى‌دهد و با آخرين آيه در آخرين سوره تناسب دارد. پس آخرين سوره كامل، سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين آيه كه پايان كار رسالت را خبر مى‌دهد، آيه «اكمال» است. گرچه ممكن است به اعتبار آيات الاحكام، آخرين آيه: «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ»[3] باشد كه در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.

سوره‌هاى مكى و مدنى و فوايد شناخت آن‌ها

يكى از مسايل مهم علوم قرآنى، مسئله شناخت سوره‌هاى مكى و مدنى است.

تشخيص آن‌ها به دلايل ذيل ضرورى است:

1. شناخت تاريخ و مخصوصا تسلسل آيات و سور و تدريجى بودن نزول آن‌ها، از طريق شناخت سوره‌هاى مكى از مدنى است. انسان پيوسته در اين جست‌وجوست تا هر حادثه تاريخى را بشناسد، در چه زمانى و در كجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب پديدآورنده آن چه بوده است. بدين طريق دانستن سوره‌ها و آيه‌هاى مكى و تشخيص آن‌ها از آيه‌ها و سوره‌هاى مدنى از اهميت بسزايى در فهم تاريخ‌

[1] بقره 2: 281.

[2] تفسير ماوردى( النكت العيون) ج 1، ص 63. زركشى البرهان؛ ج 1، ص 186.

[3] بقره 2: 281.