امام صادق عليه السّلام فرمود: «آخرين سوره، إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ‌ است‌[1]». از ابن عباس نيز روايت شده كه آخرين سوره، سوره نصر است‌[2] و نيز روايت شده است: آخرين سوره، سوره برائت است كه نخستين آيات آن سال نهم هجرت نازل شد و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله على عليه السّلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشركين بخواند[3].

در بسيارى از روايات آمده است: آخرين آيه كه بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نازل شد اين آيه بود: «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»[4].

جبرئيل آن را نازل كرد و گفت: آن را در ميانه آيه ربا و آيه دين (پس از آيه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پيامبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى 7 روز ادامه حيات نداد[5].

احمد بن ابى يعقوب مشهور به ابن واضح يعقوبى (متوفاى سال‌هاى پس از 292) در تاريخ خود چنين آورده است: «گفته‌اند كه آخرين آيه نازل‌شده بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين آيه بود: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»[6]؛- سپس در ادامه مى‌گويد:- و همين گفتار نزد ما صحيح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولى امير المؤمنين علىّ بن ابى طالب در غدير خم بوده است»[7].

آرى سوره نصر پيش از سوره برائت نازل شده است؛ زيرا سوره نصر در سال فتح مكه (عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود، نازل گرديده و سوره برائت پس از فتح،

[1] تفسير برهان؛ ج 1، ص 29.

[2] الاتقان؛ ج 1، ص 27.

[3] تفسير صافى؛ ج 1، ص 680.

[4] بقره 2: 281. برخى از نظر ادبى اشكال كرده گفته‌اند، مصدّر بودن آيه به« واو» عاطفه، با نزول انفرادى آيه سازش ندارد. ولى بايد توجه داشت- بر فرض صحت روايت- مصدّر شدن آيه به« واو» از آن جهت است تا تكمله آيه قبل قرار گيرد گرچه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گرديده باشد. علاوه مصدّر شدن جمله‌هاى بدون سابقه، به« واو» در استعمالات عربى فراوان است:« و لقد أمرّ على اللئيم يسبّنى. فمضيت ثمّة قلت لا يعنينى».« و ربّ قائلة يوما بذى سلم. أين الطريق إلى حمام منجاب». و در قرآن نيز فراوان يافت مى‌شود كه بر سر آياتى« واو» آمده كه با آيات قبل رابطه‌اى ندارند. مثلا:« إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ. وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا ... وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ ...»( سوره نحل 43- 40) آيه نخست در امر تكوين است. آيه بعد در رابطه با مهاجرت آيه سوّم مربوط به نحوه ارسال پيامبران.

پرواضح است كه اين آيات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى ثبت شده‌اند.

[5] تفسير شبر؛ ص 83. تفسير ماوردى؛ ج 1، ص 282.

[6] مائده 5: 3.

[7] ابن واضح يعقوبى؛ تاريخ يعقوبى؛ ج 2، ص 35.