افعال اختيارى‌

بدون شك، اراده شخصى انسان در انجام كارهاى اختيارى وى نقش دارد، بدين سبب افعال وى به وى منتسب مى‌گردد و پيامدهاى نيك و بد آن، گردن‌گير خود اوست. اين چيزى است كه هر كه به وجدان خود رجوع كند بخوبى در مى‌يابد كه در انجام كار نيك و بد آزاد است؛ اگر بخواهد مى‌تواند انجام دهد و اگر نخواهد انجام نمى‌دهد و كاملا روشن است كه در انجام هر عمل اختيارى، تحميلى بر او نيست و آزادانه انجام مى‌دهد. لذا اين امر، از قضاياى وجدانى محسوب مى‌شود؛ يعنى روشن بودن آن ضرورى و بديهى است و بداهت آن از وجدان درونى انسان سرچشمه گرفته است و نيازى به استدلال و اقامه برهان ندارد.

به علاوه همان گونه كه قبلا اشارت رفت، تحسين و تقبيح، ستايش و نكوهش، تبشير و انذار و نيز ثواب و عقاب، در صورتى قابل توجيه است كه انجام افعال زيبا و زشت از روى اختيار انجام گيرد و فضيلت و رذيلت شمرده شود.

سرتاسر قرآن پر است از ستايش‌ها و نكوهش‌ها كه بر فضائل و رذائل اخلاقى و رفتارى انسان‌ها صورت گرفته است. با قطع نظر از مسأله تكاليف شرعى كه از توانايى انسان بر اعمال قدرت و امكان انتخاب حكايت دارد، وگرنه عبث و بيهوده مى‌نمود.

اين‌گونه آيات از محكمات شمرده مى‌شوند، زيرا با فطرت و وجدان آدمى سازگار است و آيات به ظاهر مخالف، متشابه‌اند كه بايستى بر وفق همين آيات تفسير و تبيين شوند[1].

اينك نمونه‌هاى از آياتى كه بر اختيارى بودن افعال ارادى انسان دلالت دارد:

1. «وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى‌ لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً[2]؛ هر كه حيات جاويد را خواهان است و در آن راستا كوشش كند، به شرط آن كه باور داشته باشد، كوشش آنان [هدر نرفته و به نتيجه مطلوب رسيده و] مورد حق‌شناسى واقع خواهد شد».

[1] يعنى توجيه گرديده: تأويل صحيح آن روشن گردد.

[2] اسراء 17: 19.