منسوخه مربوط به شرايط خاص زمانى و مكانى خويش است و چنانچه در رقعه مكانى يا برهه زمانى آن‌گونه شرايط پيش آيد، آيات صفح قوّت يافته و حاكم خواهد بود. از همين قبيل است آياتى كه برخى احكام را تدريجا تشريع نموده است.

به اين ترتيب كه ابتدا با لحنى ملايم حكمى بيان شده، سپس شديد و شديدتر گرديده است. مانند آيات تشريع قتال كه از مرحله اذن در قتال شروع شده‌[1]، سپس مقاتله با كفّار معتدى و متجاوز را شامل شده است‌[2]. آن‌گاه كفّار مجاور و نزديك به حوزه اسلامى را در برگرفته‌[3] و بالاخره اعلام استيصال (نابود كردن مطلق) كفّار و مشركين صادر شده است‌[4].

اين مراحل ممكن است امروز هم اتفاق بيفتد و هر دستورى متناسب با شرايط زمانى و مكانى خود حاكم است. لذا در اين قبيل آيات، نسخ مطلق انجام نگرفته است. آيات مراحل تحريم خمر نيز از همين قبيل شمرده مى‌شود. همچنين مطلق احكامى كه تدريجا و مرحله به مرحله تشريع گرديده، در هيچ‌كدام نسخ، مطلق نيست و همه آن‌ها نسخ مشروطاند.

تعداد آيات منسوخه‌

كسانى كه شرايط مقرّر در تحقّق نسخ را ناديده گرفته يا نسخ را به مفهوم عام آن- كه نزد پيشينيان كاربرد داشته است- گرفته‌اند، آمار آيات منسوخه را تا 228 آيه رسانده‌اند[5]. به نظر مى‌رسد كه اين عدد بزرگ بوده و يك زياده‌روى است و با ضوابط نسخ سازگار نمى‌باشد.

استاد آيت اللّه خويى- طاب ثراه- به بيش از يك آيه (آيه نجوى) قايل به نسخ نيست و آن به جهت ناظر بودن آيه ناسخ به آيه منسوخ است. ولى با ملاحظه آيات ديگرى كه در همين راستا آورديم و نيز با در نظر گرفتن مسأله نسخ مشروط، آيات منسوخه حدود بيست و اندى خواهد بود؛ كه در مورد بيشتر آن‌ها نسخ مطلق‌

[1] حج 22: 40- 39.

[2] انفال 8: 61. نساء 4: 91.

[3] توبه 9: 123.

[4] توبه 9: 5 و 36.

[5] ر. ك: جدول ناسخ و منسوخ كه در پايان ج 2، التمهيد آمده است.