پس نسخ در شرايع الهى، نسخ ظاهرى است. يعنى بر حسب ظاهر مردم گمان مى‌برند كه نسخى صورت گرفته در حالى كه واقعا چنين نيست و خداوند از اول و همان موقع كه حكم سابق را تشريع نمود مى‌دانست كه آن حكم تداوم ندارد و مدّت دوام آن محدود است و سرآمد اجل آن نزد خداوند مشخّص بوده، صرفا وفق مصالحى از بيان مدت آن خوددارى شده كه به موقع و هنگام سررسيد اجل آن بيان مى‌گردد. اين- اصطلاحا- تأخير بيان تا وقت حاجت است كه از نظر اصوليّون خالى از اشكال است آنچه مورد اشكال مى‌باشد تنها تأخير بيان از وقت حاجت است. با اين بيان مى‌توان گفت كه در واقع، نسخى در كار نيست بلكه خداوند از همان نخست حكم سابق را به صورت محدود تشريع نموده ولى حدّ و نهايت آن را بيان نداشته كه در موقع خود بيان مى‌دارد.

تشابه نسخ و بدا

همين‌گونه است مسأله «بدا» در تكوينيّات، كه مردم بر حسب ظاهر بر ثبوت چيزى گمان داشته و از واقع بى‌خبرند كه تبدّل مى‌يابد و در موقع خود بر آن آگاه مى‌شوند و گمان مى‌برند «بدا» حاصل گشته است. لذا دو مسأله نسخ و بدا در اين جهت با هم يكسانند، جز آن كه نسخ در تشريعيّات است و بدا در تكوينيّات. آيه مربوط به نسخ را يادآور شديم. آيه مربوط به بدا در سوره رعد آمده: «يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ»[1]. يعنى خداوند بر مى‌دارد آنچه را كه بر حسب ظاهر حالت ثبات دارد و ثبات مى‌بخشد آنچه را كه بر حسب ظاهر حالت زوال دارد.

علم به ثبات و زوال واقعى هر چيز نزد خدا مضبوط است. تفصيل اين اجمال را در جاى خود آورده‌ايم.

انواع متصوّره نسخ در قرآن‌

نسخ در آيات قرآنى را به چندگونه تصوّر كرده‌اند، كه برخى مورد قبول و برخى مردود است:

1. نسخ آيه و محتوا با هم: بدين گونه كه آيه مشتمل بر حكمى شرعى به طور كلى‌

[1] رعد 13: 39.