داد، اين تغييرات بيشتر در عراق گسترش يافت. حجاج بن يوسف، نگرانى خود را از اين امر به كتّاب و نويسندگان خود اظهار كرد و از آنان خواست كه براى حروف مشابه هم، علايم و نشانه‌هايى وضع كنند تا تشخيص آن‌ها از يكديگر ممكن باشد.

گفته شده است كه نصر بن عاصم، اين امر را به عهده گرفت و نقطه‌گذارى را در حروف به كار برد[1].

استاد زرقانى مى‌گويد: «اولين كسانى كه نقطه را در مصحف به كار بردند، يحيى بن يعمر و نصر بن عاصم، شاگردان ابو الاسود دئلى بودند»[2].

شكل حركات و نشانه‌گذارى‌

خط عربى علاوه بر آنكه در ابتدا از نقطه خالى بود، شكل (علايم حركات حروف و كلمات)، نشانه و علامت نيز نداشت. و طبعا مصحف نيز از هر علامتى كه نشان‌دهنده حركت كلمه و اعراب آن باشد، عارى بود. در ابتداى صدر اسلام، مسلمانان قرآن را در حفظ داشتند و با توجه به كثرت و عرب بودن حافظان قرآن، بالطبع قرآن را كه به زبان آنان بود، صحيح مى‌خواندند. بنابراين قرآن از خطا مأمون و مصون بود. به خصوص كه مسلمانان به قرآن عنايت فراوان داشتند و آنان قرآن را از بزرگانى كه به زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نزديك بودند، فرا مى‌گرفتند و امكانات حفظ و ضبط قرآن به گونه صحيح، در آن زمان موجود بود.

اما در پايان قرن اول كه مسلمانان غير عرب جامعه اسلامى فزونى يافت و با زبان عربى بى‌گانه بودند، به وضع علايم و نشانه‌هايى براى كلمات قرآن، نياز مبرم پيدا شد. تا بدين وسيله از خطاها و اشتباهات در خواندن قرآن، جلوگيرى به عمل آيد.

مثلا هر عربى، طبعا كلمه كتب را در آيه‌ «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‌ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»[3] به صورت معلوم و همين كلمه را در آيه: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ»[4] به صورت مجهول مى‌خواند. در حالى كه غير عرب تشخيص نمى‌داد كه اين كلمه معلوم است يا مجهول. كما اين كه‌

[1] ابن خلكان؛ وفيات الأعيان؛ ج 2، ص 32.

[2] مناهل العرفان؛ ج 1، ص 399.

[3] انعام 6: 54.

[4] بقره 2: 183.