را در آن عهد حافظ بوده‌اند و بسيار بعيد مى‌نمايد كه مسأله‌اى با اين اهميت را پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله رها كرده باشد تا پس از وى نظم و ترتيب داده شود.

اين نظر قابل قبول نيست، زيرا حافظ يا جامع قرآن بودن در آن عهد، دليل نمى‌شود كه ميان سوره‌ها ترتيبى وجود داشته است. و اگر كسى هر آن چه از قرآن كه تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط كرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود.

بنابراين لازمه حفظ همه قرآن ترتيب فعلى آن نيست. امّا اهميت اين مسئله چندان روشن نيست، زيرا آنچه مهم است تكميل سوره‌ها و مستقل بودن هر سوره از سوره ديگر است تا آيه‌هاى هر سوره با آيه‌هاى سوره‌هاى ديگر اشتباه نشود. اين مهم در عهد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله صورت گرفت. امّا ترتيب بين سوره‌ها تا هنگام پايان يافتن نزول قرآن امكان نداشت، زيرا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله تا در حال حيات بود هر لحظه احتمال نزول سوره‌ها و آيه‌هايى مى‌رفت. بنابراين طبيعى است كه پس از يأس از نزول قرآن، كه به پايان يافتن حيات پيامبر وابسته بود، سوره‌هاى قرآن قابل نظم و ترتيب خواهد بود.

بر اين اساس، بيشتر محقّقين و تاريخ‌نويسان بر آنند كه جمع و ترتيب سوره‌ها پس از وفات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى نخستين بار بر دست على امير مؤمنان عليه السّلام سپس زيد بن ثابت و ديگر صحابه بزرگوار انجام گرفت. و در مجموع شايد بتوان گفت كه عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از امور مسلّم تاريخ است.

على عليه السّلام نخستين كسى بود كه پس از وفات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به جمع قرآن مشغول گرديد. بر حسب روايات، مدت شش ماه در منزل نشست و اين كار را به انجام رساند. ابن نديم گويد: «اولين مصحفى كه گردآورى شد مصحف على بود و اين مصحف نزد آل جعفر بود». سپس مى‌گويد: «مصحفى را ديدم نزد ابو يعلى حمزه حسنى كه با خط على بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على آن را به ميراث گرفته بودند»[1]. محمد بن سيرين از عكرمه نقل مى‌كند: «در ابتداى خلافت ابو بكر، على در خانه نشست و قرآن را جمع‌آورى كرد». گويد: «از عكرمه‌

[1] الفهرست؛ ص 48- 47.