حق‌تعالى است يا آن كه هر آيه مشتمل بر حكمى از احكام شرع يا حكمت و پندى است كه بر آن‌ها دلالت دارد:

«وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ آياتٍ بَيِّناتٍ وَ ما يَكْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ»[1] و «تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ»[2] و «... كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ»[3].

جاحظ گويد: «خداوند كتاب خود را- كلا و بعضا- بر خلاف شيوه عرب نام‌گذارى كرد و تمام آن را قرآن ناميد. چنان‌كه عرب مجموع اشعار يك شاعر را ديوان مى‌گويد. و بعض (پاره) آن را مانند قصيده ديوان، سوره و بعض سوره را مانند هر بيت قصيده، آيه ناميده و آخر هر آيه را مانند قافيه در شعر، فاصله گويند»[4].

راغب اصفهانى مى‌گويد: «آيه، شايد از ريشه «أيّ» گرفته شده باشد، زيرا آيه است كه روشن مى‌كند: «أيّا من أيّ؛ كدام از كدام است» ولى صحيح آن است كه از «تأيّي» اخذ شده باشد، زيرا تأيّي به معناى تثبّت و پايدارى است. گويند: «تأيّ أي ارفق؛ مدارا كن، آرام باش» و شايد از «اوى اليه» گرفته شده باشد، به معناى پناه بردن و جايگزين كردن و هر ساختمان بلندى را آيه گويند: «أَ تَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ‌[5]؛ در زمين‌هاى مرتفع ساختمان‌هاى بلندى بپامى‌داريد و بيهوده‌كارى مى‌كنيد».

سپس گويد: «هر جمله‌اى از قرآن را كه بر حكمى از احكام دلالت كند آيه گويند، خواه سوره كامل باشد يا چند فصل يا يك فصل از يك سوره، و گاه به يك كلام كامل كه جدا از كلام ديگر باشد آيه گويند. به همين اعتبار آيات سوره‌ها قابل شمارش است و هر سوره را مشتمل بر چند آيه گرفته‌اند»[6].

لازم است به طور اختصار يادآور شويم كه اشتمال هر سوره بر تعدادى آيات، يك امر توقيفى است. و كوچك‌ترين سوره- سوره كوثر- شامل بر سه آيه است. و بزرگ‌ترين سوره- سوره بقره- شامل بر 286 آيه است. به هر تقدير كم يا زياد بودن آيه‌هاى هر سوره با دستور خاص پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله انجام گرفته و همچنان بدون دخل و تصرف تاكنون باقى است، و در اين امر سرّى نهفته است كه مربوط به اعجاز قرآن‌

[1] بقره 2: 99.

[2] بقره 2: 252.

[3] بقره 2: 266.

[4] الاتقان؛ ج 1، ص 143.

[5] شعراء 26: 128.

[6] المفردات؛ ذيل ماده« أىّ».