نزل فيهم و بطنه الذين عملوا بمثل أعمالهم؛[1] ظهر، كسانى را در بر مى‌گيرد كه آيه درباره آنان نازل شده است و بطن كسانى را شامل مى‌شود كه كردارى مانند كردار آنان داشته باشند».

استفاده فقهى از شأن نزول و تنزيل و تأويل‌

فقها و دانشمندان اسلامى با توجه به سبب و شأن نزول و ظهر و بطن آيات، قاعده‌اى را به دست آورده‌اند و با تمسك به آن قاعده، احكام را استنباط مى‌كنند.

آن قاعده عبارت است از: «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد؛ اعتبار به گستردگى لفظ است، نه خصوصيّت مورد». يعنى يك فقيه دانا و توانا بايد خصوصيات مورد را كنار بگذارد و از جنبه‌هاى عمومى لفظ بهره بگيرد. البته جنبه‌هاى خصوصى براى فهم دلالت كلام مفيد است، ولى انحصار را نمى‌رساند، زيرا احكام الهى پيوسته همگانى بوده و در همه زمان‌ها جريان دارند. اينك دو نمونه از آيات را مى‌آوريم كه در روايات، جنبه كلى آن بررسى شده و مورد استفاده قرار گرفته است:

نمونه اول: در سوره بقره چنين آمده است: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ»[2]. اين آيه از آياتى است كه داراى ظهر و بطن (تنزيل و تأويل) است كه با راهنمايى امام معصوم جنبه عمومى آن روشن شده است. اين آيه در ظاهر با آياتى كه ايجاب مى‌كند حتما رو به كعبه نماز بخوانيد منافات دارد، ولى با مراجعه به شأن نزول، اين تنافى برطرف مى‌شود.

شأن نزول آيه چنين است: يهوديان به مسلمانان اعتراض مى‌كردند كه اگر نماز گزاردن به سوى بيت المقدس حق است، آن گونه كه تاكنون عمل مى‌شد پس تحويل آن به سوى كعبه باطل است و اگر رو به سوى كعبه نماز خواندن حق است، پس بطلان آن چه تاكنون خوانده شده است ثابت مى‌شود. خداوند در اين آيه جواب مى‌دهد كه هر دو كار حق بوده و هست زيرا اصل نماز، يك حقيقت ثابت‌

[1] تفسير عياشى؛ ج 1، ص 11، حديث 4.

[2] بقره 2: 115.